İhsan Fazlıoğlu: "Muhammed Konevî"

İhsan Fazlıoğlu: "Muhammed Konevî"

Kısaltılmış hâli için bkz. "Konevi, Mehmed", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXVI, İstanbul 2002, s. 165.

Yükselme dönemi Osmanlı Devleti'nin başkenti İstanbul'da yaşayan astronom, muvakkıt Muhammed ibni Katib Sinan el-Konevî, Yunan-Helenistik ve Klasik İslam astronomi literatürünü Türkçeleştirme hareketini başlatan kişidir. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ancak nisbesinden anlaşıldığı gibi Konya'lıdır. Babası Sinan, İstanbul'da Osmanlı Devlet Daireleri'nde katib olarak hizmet ettiğinden Katib Sinan adıyla, kendisi de İbn Katib Sinan lakabıyla tanındı. Babasının İstanbul'daki Osmanlı Devlet Bürokrasi'sinde görev almış olmasından; ayrıca kendisinin, hayatı hakkında bilgiler verdiği Kitab el-Asl el-Mu'addil adlı eserinde 'zamanının bütün büyük astronomlarıyla görüştüğünü' söylemesinden (İstanbul Arkeoloji Müzesi nr. 1255/4, yaprak 156b) hareketle Muhammed el-Konevî'nin İstanbul'da 'Ali el-Kuşcî (öl. 1474) ile arkadaşları ve öğrencileri tarafından inşa edilen teorik ve gezegen astronomisiyle uğraşan bir ilmî çevrede yetiştiği; dolayısıyla hem Semerkand matematik-astronomi okulunun geleneğini hem de Fetih'ten önce Osmanlı ilim hayatında kullanılmakta olan, XIV. yüzyılda el-Halilî ve Ibn el-Şatır eliyle Şam'da zirvesine ulaştırılan klasik İslam ilm-i mikat birikimini tevarüs ettiği söylenebilir. Verdiği bilgilere göre Muhammed el-Konevî, küçük yaşta başladığı ilmî tahsilini böyle bir ortamda tamamladıktan sonra, uzun süre, aralarında Edirne'deki Yeni Camii'nin de bulunduğu pek çok Muvakkıthane'de muvakkıtlık yaptı. Muhammed el-Konevî, Osmanlı Devleti'nin yükselme döneminde yaşadı ve bu dönemin astronomik ihtiyaçlarını dikkate alarak faaliyet gösterdi. Babası katib olduğundan hem Osmanlı Devlet Bürokrasi'nin astronomi sahasındaki ihtiyaçlarından haberdardı hem de resmî görev alması kolaydı. Nitekim eserlerini Sultan II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman'a ithaf etmesi yüklendiği bu misyonun ilk göstergeleridir. Örnek olarak Hediyyet el-Muluk (Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah nr. 1473/3, yaprak 13b) adlı eserini Sultan II. Bayezid, Fazl el-Dair (İstanbul Arkeoloji Müzesi nr. 1255/5, yaprak 176b) adlı eserini Yavuz Sultan Selim ve Mizan el-Kevakib (Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya nr. 2710, yaprak 1b) isimli eserini de Kanunî Sultan Süleyman'a sundu. Osmanlı Sultanları'na sunduğu eserlerinin önsözlerinde kullandığı "hizmet" kelimesi Muhammed el-Konevî'nin yukarıda işaret edilen maksadına açıkça delalet eder. Onun çalışmalarının diğer önemli bir yönü büyüyen Osmanlı bürokrasisinin ihtiyaçlarını dikkate alarak bir kısım eserlerini Arapça yerine Türkçe kaleme almasıdır. Nitekim Hediyyet el-Ihvan adlı Türkçe eserinin ismindeki "el-Ihvan" kelimesi muvakkıtlar sınıfına bir işarettir. Ayrıca bu tavır hem astronomi, özellikle pratik astronomi sahasında Helenistik ve İslam astronomi mirasının XVI. yüzyılın başlarından itibaren Arapça ve Farsça'dan Türkçe'ye aktarımına giden yolu açtı ve kendisinden sonra gelen astronomlara örnek oldu hem de astronomi dilinin Türkçeleşmesine zemin hazırladı. Türkçe telif etmesinin bilincinde olan (Hediyyet el-Ihvan, Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnî nr. 1286/1, yaprak 1b) Muhammed el-Konevî'nin Türkçe eserleri, zamanımıza gelen nüshalarının delalet ettiği gibi, yalnızca İstanbul, Balkanlar ve Anadolu'da değil Mısır-Kahire'de bile kullanıldı. Muhammed el-Konevî astronomi sahasında toplam onbir eser telif etti. Bu eserlerden yedisi Arapça, dördü Türkçe'dir (bkz. OALT, s. 84-89). Eserlerinin büyük bir kısmını 'ilm-i mikat ile astronomi aletlerine tahsis etti. Bunun ana nedeni yükseliş döneminde olan Osmanlı Devleti'nin astronomik ihtiyaçlarıdır. Çünkü İslam Medeniyeti'nde hem dinî hem resmî (idarî) hem de ictimaî hayatta hedeflenen mükemmellik ancak ve ancak dakik hesap ve bunu sağlayacak aletlere dayanır ki bu da matematik ve astromiye dayanır demektir. Sonuç olarak İslam Medeniyeti'nde dinî ve ictimaî meşruiyyet bir tarafıyla matematik ilimlere, özellikle de astronomi ilimine bağlıdır. Nitekim ibadet zamanlarının ayarlanması, Mekke'de bulanan K'abe'nin geometrik-trigonometrik yönünün tayin edilmesi, başta Ramazan ayı olmak üzere dinî ve millî açıdan önemli olan ay ve günlerin başlangıç ve sonlarının belirlenmesi gibi bir çok konunun Devlet'in başkenti İstanbul'a göre yeniden düzenlenmesi için gerekli astronomik, geometrik-trigonometrik tablo ve tekniklerin geliştirilmesi; mevcut aletlerin daha doğru ve kullanışlı hale getirilmesi, dakîk hesaplamaların yapılması gerekiyordu. İşte Muhammed el-Konevî, telif ettiği eserlerde bu hedefleri yerine getirmeye çalıştı ve Helenistik ve İslam mirasını İstanbul'a göre yeniden düzenledi. Bir taraftan eserlerinde rub'-i muceyyeb, rub'-i mukantara, rub'-i daire gibi eski astronomi aletlerinin kullanılış yöntemlerini basitleştirdi diğer taraftan el-Asl el-Mu'addil adlı eserinde astronomi hesaplamaları için rub'-i daire'yi sumun el-devr adını verdiği yeni bir yöntem icad ederek kullandı. Yukarıda zikredilen hedefleri gerçekleştirmek için yalnızca kendi telifleriyle yetinmeyen Muhammed el-Konevî, ünlü İslam muvakkitlerinden Şemsuddin Muhammed b. Muhammed el-Halilî'nin tüm enlemler için küresel astronominin bütün standart problemlerini çözen mikat cetvellerinin girişini Terceme-i Cedavil-i Âfakî ya da Terceme-i Risale fi el-Evkat el-Hamse ve Cedavil el-Rasad adıyla Türkçe'ye tercüme etti ve el-Halilî'nin her bir enlem derecesi için hazırladığı takıma gayri muayyen bir mevkide 40;30 enlemi için özel bir tablo ekledi. Muhammed el-Konevî'nin diğer tercüme çalışması özellikle Osmanlı Devleti'ndeki pratik astronomi eğitimi açısından dikkate değer. Terceme-i Risalet el-Ceyb adını taşıyan bu çalışmasının önsözünde 'bazı evladımız bu değersizden sinüs cetvellerini tahsil etmek istediler; biz de bu eseri lisan-i Türkî'ye tercüme ettik...' (Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya nr. 2594, 1b) demesi hem onun görev yaptığı muvakkıthanelerde aynı zamanda astronomi dersleri verdiğini hem de muvakkithanelerdeki eğitim-öğretim dilinin Türkçe olduğunu gösterir. Muhammed el-Konevî'nin şimdiye kadar incelenen eserleri içerisinde en dikkate değeri Mizan el-Kevakib adlı Arapça eseridir. Bu eser, yıldızlarla zaman hesabı cetvelleri, yaklaşık çeyrek milyon kaydı içeren 500 sahifeyi aşan tabloları ihtiva eder. Ana tablolar dikey tam yükselişin ve güneş boylamının her bir derecesi için güneşin batışından (akşam), güneşin yükselişine, tan vaktine ve günortasına değin olan zamanı gösterir. Bir kişi basitçe en son noktaya anlık varan bir yıldızı gözlemleyebilir ve yine müellif tarafından hazırlanan farklı bir tablodan onun yükselişini okuyabilir; ana tablodaki yükselişi ile güneş boylamına girer ve gece vaktini tespit edebilir. David King'e göre bu muazzam tabloların bilinen İslam yazma eserlerinde, 1425'de Şam'da tamamlanan çok küçük ve Muhammed el-Konevî'nin tablolarına göre oldukça eksik bir çalışma haricinde bir benzeri yoktur. Neticede bu eser, tablolarla astronomik zamanı tespit etme konusunda bilinen en orijinal Osmanlı katkısını temsil eder (Islamic Mathematical Astronomy, s. 248) Bazı eserlerinin zamanımıza gelen nüshalarının çokluğu ve yaygınlığı da Muhammed el-Konevî'nin hem kendi hem de sonraki dönemlerde Osmanlı pratik astronomisi içerisindeki yerini gösterir. Onun bu çalışmaları kendisinden sonra, Kanunî Sultan Süleyman'ın da baş-astronomu olan Muslihiddîn Mustafa b. 'Ali al-Kustantinî el-Rumî el-Hanefî el-Muvakkit (öl. 979/1571) tarafından geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır. Kaynakça Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyet el-'Arifin, İstanbul: 1951-1955, II, 225. Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, II, 233, Supplement, II, 327, III, 1275. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: 1334-1343, III, 301. Katip Chelebî, Keşf el-Zunun 'an Esami' el-Kutub ve el-Funun, İstanbul: 1941-1943, I, 317, II, 1904, 2042. King, David A., "Astronomical Timekeeping in Ottoman Turkey", Islamic Mathematical Astronomy içerisinde, London: 1986, 247-248. ___________. Astronomy in the Service of Islam, Aldershot, U.K.:Variorum 1993. __________. "On the Role of the Muezzin and the Muwaqqit in the Medieval Islamic Society", Tradition, Transmission, Transmission içerisinde, J. F. Ragep and S. Ragep (edit.), Leiden: 1996, 285-346. Ramazan Şeşen - Cevat İzgi - Cemil Akpınar - İhsan Fazlıoğlu (edit. Ekmeleddin İhsanoğlu), Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (OALT), İstanbul: 1997, I, 84-90 (nr. 46). Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber ihre Werke, Amstredam: 1981, 187 (nr. 455). Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara: 1972-1983, II, 631, 633.