İhsan Fazlıoğlu: "Mustafa b. Ali el-Muvakkıt"

İhsan Fazlıoğlu: "Mustafa b. Ali el-Muvakkıt"

XVI. yüzyıl Osmanlı astronomisinin önemli bir ismi olan Muslihiddîn Mustafa b. Ali el-Kustantînî el-Rûmî el-Hanefî el-Muvakkit, X/XVI. yüzyýlýn baş­larında Ýstanbul'da doğdu. Mirim Çelebi bas­ta olmak üzere, döneminin önemli âlimlerinden ders aldý. Uzun süre, İstanbul'da Sultan I. Selim Camii'nde muvakkitlik yaptý. Bundan dolayý 'Koca Saatçi' ve 'Selîmî' diye tanýndý. Daha sonra, muhtemelen Müneccimba©­ý Yusuf b. Ömer yerine Reis el-müneccimîn olup (1560'dan sonra), Müneccimba©­ý Mustafa Çelebi diye me©­hur oldu. 979/1571 tarihinde ölünce yerine Takiyüddîn Râsid tayin edildi. Eserlerinin önsözlerinden, genç ya©­larýnda, Yavuz Sultan Selîm Camii muvakkitli©£i esnasýnda yazmaya ba©­ladý©£ý anla©­ýlan Mustafa Muvakkit, Osmanlý 'Ýlm el-mikat' gelene©£inin arkasýndaki isimdir. O, Mirim Çelebi gibi eserlerini Farsça yazmamý©­; tersine selefi Muhammed b. Kâtib Sinân Konevî'nin (ö. 930/1523-24 civ.) çizgisini devam ettirerek Türkçe telife önem vermi©­tir. Nitekim, Risâle-i usturlâb-i Selimî'nin önsözünde, "? Lisân-i Türkî'de bir risâle cem eyliyem ki?" ve "? Türkçe telif ve tertîb eyledim ki?"(Veliyüddîn Efendi nr. 2268); Risâle-i ceyb-i muceyyeb-i âfâkî'nin önsözünde "? Türkçe tertib eyledim tâliblere âsân olsun içün?" (A©­ir Efendi nr. 470/4); Risâle-i messerât fî ilm-i mîkât'ýn önsözünde, "? tâlib ve râ©£ib olanlar içün Türkî dilince bir risâle cem eyliyem?" (Nafiz Pa©­a nr. 1264); Risâle fî el-a`mel bi-zât el-kursî'nin önsözünde "? tâlib olanlar içün Türkî bir risâle cem eyliyem ?" (Ýstanbul Üniversitesi, AY, nr. 2034); Teshîl el-mîkât'ýn önsözünde "? tâlib ve ve râ©£ib olanlar için Türkî dilince bir risâle cem eyliyem fâidesi â`m ola?" (Topkapý Sarayý, Hazine, nr. 474); Risâle fî rub`el-mukantarât'ýn önsözünde ise "? Türkîce terkîb eyledim tâliblere âsân olsun içün?" (Ba©£dadlý Vehbi, nr. 995) gibi ifadeler kullanýr. Bu ifadeler, bir yandan Mustafa Muvakkit'ýn dil bilincini ve Türkçenin kýsmî de olsa ilim dili olmasý konusundaki gayretini, öte yandan da hedef kitlesini gösterir: Ö©£renciler yani astronomi tahsiline yeni ba©­layanlar ve muvakkitler. Bu açýdan eserleri Osmanlý muvakkitlerinin ba©­vuru kaynaklarý haline gelmi©­; bu durum Osmanlý Devleti'nin son zamanlarýna kadar devam etmi©­tir. Eserlerinin zamanýmýza gelen nüshalarýnýn çoklu©£u ve yaygýnlý©£ý bu durumu teyit etmektedir. Özellikle astronomi aletleri ile ilgili eserleri Türkçe olmalarýndan dolayý muvakkitler tarafýndan çok yaygýn olarak kullanýlmý©­týr. Amelî astronomi çizgisini takip eden Mustafa Muvakkit, eserlerinde kendi döneminin bilgi düzene©£i çerçevesinde üst seviyede geometri, trigonometri, bahusus kürevî trigonometri ve nümerik analizi kullandý; bunun yanýnda sorunlarý kolay ve anla©­ýlýr bir dille izah edip onlara daha basit ve uygulamalý çözümler getirdi. Bu özellikler de eserlerinin el-kitabý haline gelmesine ve çok geni©­ bir co©£rafyaya yayýlmasýna; ayrýca uzun süre kullanýlmasýna neden oldu. Eserleri: Hemen hepsi astronomiyle ilgili kendisine aidiyeti kesin olan yirmi dört eserden, yirmibiri Türkçe, üçü Arapça'dýr. Osmanlý dönemi Türk astronomi tarihi açýsýndan önemli olan bazý eserleri ©­öyle sýralanabilir: 1. Ferah feza (T): Bu eserinde kendi icadý olan 'rub-i afakî' adlý bir astronomi aletinin yapýmý ve kullanýlmasýndan bahseder. Bir mukaddime ve yirmi babtan olu©­an eser, Kânûnî Sultan Süleyman'ýn sadrazamý Maktûl Ýbrahim Pa©­a'ya ithaf edilmi©­tir (Veliyüddîn Efendi nr. 2282/3). 2. Kifâyet el-vakt bi ma`rifet el-dâir ve fazlihi ve el-semt (T): 935/1529 tarihinde telif edilen, Risâle-i mukantarât yahut Risâle fî el-muknatarât adlarýyla da bilinen ve rub` mukantarat adlý astronomi aletinin geometrik, trigonometrik, astronomik özellikleri ile kullanýlmasýndan bahseden risalenin zamanýmýza yüzyirmiye yakýn nüshasý gelmi©­tir. Bu da eserin ne kadar yaygýn bir ©­ekilde kullanýldý©£ýný gösterir (Wien nr. 1430/1, müellif nüshasý). 3. Risâle-i usturlâb-i Selimî (T) Klasik astronominin önemli âletlerinden olan usturlâb ve çe©­itlerinin yapýmý, matematik özellikleri ile kullaný©­larý hakkýnda, 951 tarihinde, bir mukaddime ve kýrkbe©­ bab üzere tertib edilmi©­ hacimli ve usturlâb âletinin tarihi açýsndan çok önemli bir eserdir (Serez nr. 1923, 99 yaprak). 4. Teshîl el-mîkât (T): 935/1529 tarihinde telif edilen eser rub`-i müceyyeb aletinin yapýmý, matematik ve astronomik özellikleri ile kullanýlý©­ýndan bahseder. Bir mukaddime ve yirmi be©­ bab olarak düzenlenen eserin Yazma Kütüphanelerinde be©­ ayrý redaksiyonu vardýr. Bu durum müellifin eserini zaman içerisinde tekrar ele aldý©£ý ve yeni tecrübelerini ekledi©£i anlamýna gelir. Eserin, be©­ redaksiyonu tek bir eser gibi dikkate alýnýrsa, yüze yakýn nüshasýnýn zamanýmýza ula©­tý©£ý görülür; bu da ne kadar yaygýn kullanýldý©£ýný gösterir (Kandilli rasathanesi nr. 44). 5. Ýlâm el-ibâd fî a`lâm el-bilâd (T): Çin ile Fas arasýndaki yüz büyük ©­ehrin Ýstanbul'a ku©­ uçumu uzaklý©£ý, tulu ve arzý, kýblesinin inharifi, en uzun ve en kýsa günü gibi astronomi ve co©£rafya bilgileri ihtiva eden bir eserdir. Eseri 931/1525 yýlýnda telif edip Kânûnî Sultan Süleyman'a sunmu©­tur. Müellif, mukaddimede "? Kustantiniyye ki merkez-i büldân dutulmu©­tur?" diyerek, Ýstanbul'u dünyanýn merkezi görmekte; seçti©£i ©­ehirlerle de bir nevi Ýstanbul'dan Osmanlý ordusunun fetih ufkunun sýnýrlarýný çizmek istemektedir. Eserin, Ýstanbul Yazma Kütüphanelerinde otuzu a©­kýn nüshasýnýn mevcudiyeti yaygýn bir ©­ekilde kullanýldý©£ýný göstermektedir (Hacý Mahmud nr. 5633, müellif nüshasý). 6. Tuhfet el-zemân ve harîdet el-evân (T): Mustafa Muvakkit'in en önemli ve hacimli eserlerinden birisidir. Eser, astronomi, co©£rafya ve kozmografya ile ilgili konularý mufassal bir ©­ekilde inceler; yedi iklim, da©£lar, denizler, nehirler ve önemli ©­ehirlerden bahseder. Müellif, 932/1526 tarihinde telif etti©£i bu eserde, Ça©£minî'nin el-Mulahhas fî el-hey'e, Mûsâ Kâdî-zâde'nin bu esere ©­erhî, Kemâleddin Demirî'nin Hayat el-hayavân'ý, Kazvînî'nin Acâib el-mahlukât'ý gibi klasik eserlerden geni©­ ölçüde faydalanmý©­týr (Arkeoloji Müzesi nr. 1087). F. Taescher "Osmanlýlar'da Co©£rafya" adlý makalesinde bu eserden bahsetmektedir (Türkiyât Mecmuasý, II, 285). Mustafa Muvakkit'in di©£er astronomi eserleri, rub`el-muceyyeb, ilm-i mîkât, sâ`ât tayini vb. konulardadýr. Ayrýca Yazma Kütüphanelerde kendisine ait olmasý muhtemel olan altý Türkçe eser daha mevcuttur (bkz. Osmanlý Astronomi Literatürü Tarihi, c. I, s. 177-179). Kaynaklar: Atâî, s. 286; Ke©­f el-zunûn, c. I, s. 118, 366, 407, 519, c. II, s. 1501; Ýzâh el-meknûn, c. I, s. 203; Hediyyet el-ârifîn, c. II, s. 435; Osmanlý Müellifleri, c. III, s. 300-301; Sicill-i Osmânî, c. IV, s. 376-77; Adnan Adývar, Osmanlý Türklerinde?, s. 83, 92-93; Osmanlý Astronomi Literatürü Tarihi, c. II, s. 161-179; GAL, c. II, s. 168, SII, s. 216. Ý. H. Akyol, "Tanzimat Devrinde Bizde Co©£rafya", Tanzimat I, Ýstanbul 1940, s. 518. C. Ýzgi, Osmanlý Medreselerinde Ýlim, c. I, s. 433, 440, 441, 446, 450, c. II, s. 254-255; Sâlim Aydüz, Osmanlý Devleti'nde Müneccimba©­ýlýk ve Müneccimba©­ýlar, Ý. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayýmlanmamý©­ yüksek lisans tezi, Ýstanbul 1993, s. 152-153; Osmanlýlar Ansiklopedisi, c. II, s. 289-290.