İhsan Fazlıoğlu: "Kûşyâr b. Lebbân"

İhsan Fazlıoğlu: "Kûşyâr b. Lebbân"

Matematik, astronomi ve astroloji Kiyâ Ebû'l-Hasan Kûşyâr b. Lebbân b. Bâşahrî el-Cîlî el-Felekî, adının da delalet ettiği gibi, Hazar Denizi'nin Güney'inde bulunan Gîlân (yahut Cîlân) bölgesinden gelen bir âileye mensuptur. Hayatı konusunda hiç bir bilgi yoktur. el-Mudhal fî sınâat ahkâm el-nucûm adlı eserinde bazı sâbit yıldızların 992 tarihli konumlarını vermesi ile daha önce telif ettiği el-Zîc el-câmi ve el-Zîc el-bâlîğ'e atıfta bulunması bu tarihlerde yaşadığını göstermektedir. Hayatının büyük bir kısmını Bağdâd'a geçirdiği düşünülen Kuşyâr'ın 990/1000 civarında meslekî kariyenin doruğunda olduğu kabul edilmektedir. Kûşyâr, matematik, astronomi ve astroloji sahasında ilk dönem İslâm Medeniyeti'nin, "usta" manasına gelen "Kiyâ" lakabının da işaret ettiği gibi, ileri gelen isimlerinden birisidir. Hisâb-i hindî sahasında telif ettiği Kitâb fî usûl el-hisâb el-hindî adlı eserinde, Hind rakamları ve hisâb-i sittînî'yle yapılan hesabı düzenli bir şekilde işlemiştir. Eserin bu sahada zamanımıza gelen en eski eserlerden birisi olması İslâm matematik tarihi içerisindeki yerini gösterir. Eserin birinci bölümünde, ilk önce hint rakamları ve ondalık konumsal dizge tanıtılır; daha sonra sırasıyla toplama, çıkartma, çarpma, bölme, kare kök ve sağlama ele alınır. İkinci bölümünde ise altmıştabanlı sayı dizgesi, altmışlı tablolarla beraber ancak hind rakamları kullanılarak incelenir ve küp kök hesabı verilir. Eserin en önemli özelliği ise, şimdiye kadar yapılan tespitlere göre hisâb-i hindî rakam ve yöntemlerini tarihte ilk defa astronomik hesab dizgesine aktarmasıdır. Bu çerçevede Harizmî'nin inşâ ettiği algoritmik hesab tekniğini hem hisâb-i hindî hem de hisâb-i sittînî'de, bahusus kare ve küp kök hesabında başarılı bir şekilde uygulamış ve geliştirmiştir. Ayrıca bazı bölme ve kare kök işlemlerinde sonucun sürekli olduğuna işaret etmesi, onun ondalık kesir sistemine yaklaştığını gösterir. Matematik muhtevasının yanısıra, mukâyeseli çalışmalar eserin hisâb-i hindi sahasındaki kavramlar ve terimler konusunda da İslâm matematik tarihinde belirleyici olduğunu göstermiştir. Kuşyâr'ın bu eserinde ortaya koyduğu hesap teknikleri daha sonra, öğrencisi kabul edilen Ali b. Ahmed el-Nesevî tarafından geliştirilmiştir. el-Zîc el-câmi adlı çalışmasında ise Kûşyâr, takvîm, düzlemsel ve küresel trigonometrik fonksiyonlar, yıldız tabloları vb. konuları düzenli olarak ele alır. Kendisinden önce ortaya konulan trigonometrik bilgileri gözden geçirir. Nitekim, Ebû el-Vefâ el-Buzcânî, yalnızca sinüs, el-Bettânî de sinüs ve kotanjant tabloları verirken Kuşyâr, sinüs, kotanjat, tanjat ve versed-sinüs tablolarını, tablolar arasındaki farklarla beraber verir. Trigonometrik fonksiyonların hesaplarını ise altmış tabanlı sistemde üç basamağa kadar sürdürür ve açıları birer derece artırarak hesaplar. Bunların yanında Kuşyâr, Beyrûnî'nin Mekâlîd ilm el-hey'e mâ-yehdusu alâ basît el-kure adlı eserinde ilk defa söylediği, Nasîruddîn Tûsî'nin de Kitâb şekl el-kattâ` isimli kitabında tekrar ettiği gibi, İslâm trigonometri tarihinde şekl-i muğnî'nin mucidi ve isim babası olarak kabul edilir. Kûşyâr'ın Kitâb el-mudhal fî sınâat ahkâm el-nucûm adlı eseri, astroloji sahasında bütün bir Doğu'da en popüler eserlerden birisidir. Türkçe, Farsça ve Çince'ye tercüme edilmiş ve sahasının başvuru kitabı haline gelmiştir. Ancak Kûşyâr ilmî kişiliğini ön planda tutarak, eserin girişinde astronomi ile astroloji arasında açık ve seçik bir ayırım yapar. Ona göre, astronomi gezegenleri ve hareketlerini, yıldızları ve onların konumlarını rasad aletleriyle araştırır ve geometriyle ispatlar. Astroloji ise, insanî meraktan kaynaklanır ve gezegenlerin gücü ile yeraltı âleme etkilerini beşerî tecrübe ve analoji yoluyla tespit etmeye çalışır. Eser, Batlamyus'un Tetrabiblos adlı eseri ile Fars ve Hind astroloji çalışmaları yanında yazarın kendi kanaatlerini de içeren son derece düzenli bir çalışmadır. Eserleri: 1. el-Zîc el-câmi (KZ, c. II, s. 968): Dört bölümden oluşan eser, "el-Bettânî Grubu" olarak isimlendirilen zicler arasında sınıflandırılır. Çünkü doğrudan astronomik rasad yapmayan Kuşyâr, Şems el-muneccim Muhammed Ali Hoca'nın Zîc el-muhakkık el-sultânî alâ el-rasad îlhânî'nin mukaddimesinde de belirttiği gibi (Ayasofya nr. 2694), temel bilgileri el-Bettânî'nin el-Zîc el-sâbi`î'sinden almış, ancak bir çok eksikliğini ikmâl etmiştir. (Fâtih nr. 3418, 176 yaprak, İst. H. 545 Semerkant; Topkapı Sarayı Ktp. Revan Köşkü nr. 1708, 190 yaprak). Fars tarihi esas alınarak düzenlenen eser, Muhammed b. Ömer b. Ebî Tâlib el-Muneccim el-Tebrîzî (ö. 483/1090) tarafından Selçuklu Sultanı Melikşah için Farsça'ya tercüme edilmiştir (KZ, c. II, s. 971). Son tespitler bu eserin Yemen Yahudî çevresinde İbrânîceye tercüme edildiğini ve Ortaçağ İbrânî ilmî geleneğinin teşekkülünde önemli bir yeri olduğunu göstermiştir. E. Wiedemann ise eserin mukaddimesini Almanca'ya tercüme etmiştir. 2. el-Zîc el-bâliğ (KZ, c. II, s. 968): Sadece eserin ilk iki bölümünü içeren bir nüshası zamanımıza gelmiştir (Berlin nr. 5751; ayrıca bkz. Lâleli nr. 3642). E. S. Kennedy eserin, el-Câmi'nin özet bir kopyası olduğunu söyler. 3. Kitâb el-mudhal fî sınâat ahkâm el-nucûm: el-Mucmel fî sinâ`ât el-nucûm adıyla da bilinir (Topkapı Sarayı Ktp. III. Ahmet nr. 3498, 62 yaprak). Dört makaleden oluşur (KZ, c. II, s. 1604, 1605, 1644). Yalnızca İstanbul Yazma Kütüphanelerinde yirmiye yakın nüshası bulunmaktadır. Sâlih Zekî de bu eser çerçevesinde Kuşyâr isminin Türkiye'de çokça tanındığını belirtir. Eser, Muhammed b. İshâk b. İsmâil tarafından Tercemet el-usûl fî ahkâm el-nucûm li-Kuşyâr b. Lebbân adıyla Farsça'ya tercüme edilmiş (Tavşanlı nr. 2350, 112 yaprak); ayrıca Muhammed b. Hüsrev el-Mihâlicî tarafından Türkçe'ye aktarılmıştır. (Bağdalı Vehbir nr. 904, 131 yaprak). Ebû Abdullah b. Abdulkerim el-Dukâlî adlı bir kişi de eseri şerhetmiştir. 4. Kitâb fî usûl el-hisâb el-hindî (Ayasofya nr. 4857/7): İslâm Matematik tarihinde zamanımıza ulaşan hisâb-i hindî sistemini ele alan ilk eserlerden birisidir (KZ, c. II, s. 1783). `Iyyûn hâikkârîm adıyla Şâlôm b. Joseph Anâbî tarafından 1450-1460 tarihleri arasında İstanbul'da İbranice'ye tercüme ve şerh edilmiştir. Bu da eserin XV. yüzyılda bile tercüme ve şerh edilebilecek kadar yaygın olarak bilinildiğini ve kullanıldığını gösterir. Nitekim, Sibt el-Mârdînî (öl. 907/1501) Rekâik el-hakâik fî hisâb el-derec ve el-dekâik adlı eserinde, sittîn-i hesab çerçevesi içerisinde Kuşyâr'ın ismine atıf yapmaktadır. Eser, Ayasofya'da bulunan nüshası ile Anâbî'nin Oxford-Bodleian'de bulunan İbrânîce tercümesinden hareketle M. L:ewey - M. Petruck tarafından tıpkı basım ve ingilizce tercümesi, Principles of Hindu Reckoning adıyla neşredilmiştir (Wisconsin 1965). Ayrıca Ayasofya nüshasının tenkitli metni Ahmed Selîm Saîdân tarafından tekrar yayınlanmıştır (Mecellet el-mahad el-mahtûtât, c. XIII, S. 1 (1967), s. 53-83, Risâletân fî el-hisâb el-arabî adıyla). Ali Mezâhirî de, 1975'de Ayasofya nüshasına dayanarak eseri Fransızca'ya çevirmiş ve matematik tarihi açısından tahlil etmiştir (Les Origines Persanes de l'aritmetique, Universite de Nice 1975). Ayrıca P. Luckey, Kuşyar, Ebu'l-Vefâ, Harizmî ve Cemşîd Kâşî'nin aritmetik ve cebrini mukayeseli olarak incelemiştir. Son yıllarda Ebû'l-Kâsım Kurbânî, Kuşyâr'ın U`yûn el-usûl fî el-hisâb adlı bir eserinin daha bulunduğunu (Kitâb-hâne-i Merkezi Dânişgâh-i Tehrân nr. 2092/4), bu eserin Kitâb fî usûl el-hisâb el-hindî'den pek çok farklılık gösterdiğini, hatta İbrânice tercümenin daha çok U`yûn'un tercümesi olduğunu tespit etmiştir (Zendegî-nâme-i?, s. 417-418). Bu eserlerin yanında, Kuşyâr'ın Risâle el-ebâd ve el-ecrâm, Tecrîd usûl terkîb el-cuyûb (Carullah nr. 1499/3), Kitâb el-usturlâb ve keyfiyet amalihi ve itibârihi ala el-temam ve el-kemâl yahut kısaca Kitâb el-usturlâb adlarıyla tanınan bir kaç eseri (Ayasofya nr. 2671/5) daha vardır. Son eser Farsça'ya İrşâd-i usturlâb isimiyle tercüme edilmiştir. Beyhakî, bazı mühendislerin Merih gezegeni hususunda Kuşyâr'ı tenkit ettiklerini, onun da İslâh ta`dîl el-Merrîh adlı bir eser kaleme aldığını belirtir (Tetimmet? s. 87). Kâtip Çelebi ise, Kuşyâr'ın Kitâb el-kiyâ fî el-nucûm isimli bir eseri olduğunu kaydeder (KZ, c. II, s. 1453); bu bilgiyi tekrarlayan Bağdâdlı İsmail Paşa da, Kuşyâr'a, ek olarak Kitâb el-Lâm`i fî emsilet el-zîc el-câmi` adlı bir eser daha nisbet eder (Hediyyet el-ârifîn, c.. I, s. 838). Bu eser el-Zîc el-Câmi`'nin her babının örneklerle izah edilmesiyle vücûd bulmuştur. Ayrıca Dünyadaki bazı yazma kütüphanelerinde Kuşyâr'a, Kitâb el-kırânât, Risâle delâlet el-kevâkib ve Kitâb el-ihtiyârât adlı üç eser nisbet edilmektedir. Kaynakça G. Sarton, Introduction?, c. I, New York 1975, s. 717-718; P. Luckey, "Beiträge zur erforschung der islamischen mathematik II", Orientalia 22, nr. 2 (1953), s. 166-189; E. Wiedemann, "Einleitungen zu arabischen astronomischen Werken", Weltall, 1919-20, 20:21-6, 131-4; M. Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 334-335; Suter, s. 83-84 (nr. 192), Leipzig 1900; Beyhakî, Tetimmet sıvân el-hikme, nşr: Refîk el-Acem, Beyrut 1994, s. 87, 105; Şemsuddîn el-Şehrezûrî, Nuzhet el-ervâh ve ravdat el-efrâh, nşr: Abdulkerîm Ebû Şuveyrib, Cem`iyyet el-da`ve el-islâmiyye el-`âlemiyye, 1988, s. 322; Sâlih Zekî, Asâr-i Bâkiye, c. I, s. 166-167; Ebu'l-Kâsim Kurbânî, Zendegî-nâme-i riyâdîdânân devre-i İslâmî, s. 414-420; Michio Yano, "Kûshyâr Ibn Labbân", Encyclopaedia of the history of science, technology and medicine in non-western cultures, s. 506-507; Ahmed Selîm Saîdân, "Kushyâr Ibn Labbân", DSB, c. VIII, s. 531-533; Sezgin, GAS, c. V, s. 343-345, c. VI, s. 246-249, c. VII, s. 182-183; Brockelmann, GAL, c. I, s. 252-253, SI, s. 397-398, 1937; Bağdâdlı İsmail Paşa, Hediyyet el-ârifîn, c. I, s. 838; Bernard R. Goldstein, "The Heritage of Arabic Science in Hebrew", Encyclopedia of the History of Arabic Science, c. I, s. 282; Roshdi Rashed, "Combinatorial Analysis ? and Number Theory", Encyclopedia of the History of Arabic Science, c. II, s. 382-386; Marie-Thérèse Debarnot, "Trigonometry", Encyclopedia of the History of Arabic Science, c. II, s. 504, 513; André Allard, "Arabic Mathematics in the Medieval West", Encyclopedia of the History of Arabic Science, c. II, s. 548, 568.