İhsan Fazlıoğlu: "Mehmed Nadir"

İhsan Fazlıoğlu: "Mehmed Nadir"

Kısaltılmış hali için bkz. "Mehmed Nadir?", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXVIII, Ankara 2003, s. 499-500.

(Matematikçi, eğitimci) Fakir bir ailenin çocuğu olarak 1856 yılında Sakız adasında doğdu. Ada'ya uğrayan İstanbullu bir kaptan tarafından evlatlık edinildi ve İstanbul'a getirildi. Bursa Askeri Rüşdiyesi'nde ilk ve orta öğretimini tamamladı; akabinde İstanbul Kuleli Askeri Lisesi'ni; daha sonra da Harbiye Mektebi'ni bitirdi. Harbiye Mektebi'ndeyken kendisini dikkatle takip eden Askerî Mektepler Nazırı Galip Paşa tarafından kurmay subayı olarak alıkonmak istendi. Ancak denizci olmayı arzu eden Mehmed Nadir Bahriye Mektebi'ne gönderildi. Buradaki eğitiminin ardından üsteğmen (kurmay mülazim) rütbesiyle mezun oldu. Mehmed Nadir, eğitim-öğretim hayatını tercih ettiğinden, henüz yirmi iki yaşındayken Bahriye Mektebi'nde ders vermeye başladı. Üstleri tarafından kabiliyetleri farkedilence Divanhane-i Bahriye Meclisi Başkanlığı'na katip olarak atandı. Matematik sahasındaki üstün başarısının neticesinde Daruşşafaka'ya matematik hocalığı görevine getirildi. Bu okulda geleceğin önemli matematikçisi Salih Zeki'yle karşılaştı; öğrencisinin ileride iyi bir matematikçi olacağını farkedince kendisiyle özel olarak ilgilendi ve onu yönlendirdi. Bahriye ders nazırı Cebirci Eşref Bey, Mehmed Nadir'i, kendisinden faydalanmayı düşündüğünden, matematik hocası olarak tekrar Bahriye Mektebi'ne naklettirdi. Mehmed Nadir, bilinmeyen bir nedenden dolayı, 1879-1880 tarihlerinde izinsiz olarak Londra'ya gitti. Ancak burada boş durmadı; bilgi ve görgüsünü artırmaya çalıştı. Özellikle yetenekli olduğu matematik sahasında, yakın dostu Hüseyin Avni'yle beraber, Londra'daki kurslara devam etti. Buradaki kurs hayatından sonra Kıbrıs'a geçti; akabinde de İstanbul'a geri döndü. İstanbul'a döner dönmez görev mahallini izinsiz terkettiği için memuriyetlikten uzaklaştırıldı ve bir yıl hapis cezasına çarptırıldı. Mehmed Nadir, bu durumu fırsat sayıp eğitim-öğretim konusundaki fikirlerini tatbik için Abdi Kamil'le birilikte 1882 yılında Şemsülmaarif Mektebi'ni kurdu. Ancak düşüncelerini daha özgür bir ortamda gerçekleştirmek için 1884 senesinde kendi okulu olan Nümune-i Terakki'yi açtı. Okulunu ilk, orta ve lise şeklinde üç kısma ayırdı; ancak özellikle kızların eğitimine önem verdiğinden onlar için de ayrı bir bölüm tahsis etti. Mehmed Nadir kendi okulunu İstanbul'da bir Osmanlı-Türk vatandaşı tarafından kurulan ilk özel okul olarak kabul etmektedir. Mehmed Nadir İstanbul'daki okulunun eğitim-öğretim yapısına istikrar kazandırdıktan sonra bir şubesini de Edirne'de açtı. Mehmed Nadir İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ileri geleneleriyle de irtibat halindeydi. Cemiyet 1897 yılında Sultan Abdülhamid'i devirmek için bir darbe hazırlığı içerisine girince emniyet güçleri Mehmed Nadir'i gözaltına alıp sorguladılar. Ağır baskılar neticesinde Mehmed Nadir darbe hazırlığının elebaşlarının adlarını emniyet güçlerine vermek zorunda kaldı. Darbe önlendikten sonra Nümune-i Terakki'nin yönetimi Mehmed Nadir'den alındı ve okul Devlet'e bağlandı. Kendisi de 1892 yılında Sultan II. Abdülhamit tarafından kurulan Aşiret Mekteb-i Hümayun'una müdür tayin edildi. 1902'de Aşiret Mektebi'nin müdürlüğünden ayrılınca Cemiyeti- Rüsumiyye müdürlüğüne; kısa bir süre sonra, 1903'de de Halep Maarif Müdürlüğü'ne atandı. 1908'de Cemiyet ikdarı ele geçirince Mehmed Nadir'i Halep Maarif Müdürlüğü görevinden azletti. 1897'deki ad verme olayını bahane eden Cemiyet'in çeşitli zülumlerine maruz kalan Mehmed Nadir, nihayet Fizan'a sürülmek istenince kendisini çok iyi tanıyan Dr. Rüşdü Kamil'in tavassutuyla Trablusgarb'a gönderildi. İtalyanlar'ın 1911'de Trablusgarb'ı işgal etmeleri üzerine İstanbul'a geri döndü ve Edirne'ye resmi bir göreve atandı. Balkan savaşları akabinde 1912'de İstanbul'a geldi ve müdür Fuat Şemsi Bey'in aracılığıyla Darüşşafaka'da yüksek hesap dersi muallimliğine tayin edildi. Akabinde 1915 tarihinde İnas Darülfünunu'nda yüksek hesap müderrisliğine getirildi. Ardından Salih Zeki, İstanbul Darülfunun reisi olarak, eski hocası Mehmed Nadir'i 1919 yılında yeni kurulan Nazariye-i Adad [Sayılar Teorisi] Kürsüsü'nün başına getirdi. Mehmed Nadir 13 Aralık 1927'ye, yani ölünceye değin bu görevinin başında kaldı. Cenazesi büyük bir törenle kaldırıldı ve Edirnekapı'daki aile mezarlığında defnedildi. Mehmed Nadir, nisbeten istikrarlı görünen eğitim hayatının aksine çok düzenli bir aile hayatı süremedi. Önce kendisini evlatlık edinen ailenin kızları olan Ayşe hanımla evlendi. Ancak Nümune-i Terakki okulunun halk nezdinde fazla rağbet görmesi neticesinde elde ettiği yüksek gelir nedeniyle Adalar'da ve Boğaz'da zevk ve sefaya daldı. İlk eşinden ayrılmadan ikinci bir kadınla evlendi. Bu süre zarfında ne eğitim-öğretimle ne de çok başarılı olduğu matematikle ilgilendi. Mehmed Nadir Osmanlı matematik tarihinin son evrelerinde yetişen önemli bir matematikçidir. Sayılar teorisinde başarılı çalışmalar ve yayınlar yaptı; Diophant denklemleri hakkında orijinal çözümler yayımladı. Özellikle Paris'te yayımlanan L'Intermédiare des Mathématiciens adlı uluslararası matematik dergisinde hem çeşitli makaleler yayınladı hem de Diophant denklemlerinin çözümlerini araştıran matematikçilerin sorduğu sorulara özgün cevaplar verdi; ayrıca kendisi de matematikçilere pek çok soru yöneltti. Mehmed Nadir'in bu dergide yayınlanan yazılarının bir çoğunun Revue Semestrielle des Publications Mathématiques'de özetleri yayımlanmış; Jahrbuch der Fortschritte der Mathematik'de ise bir tanesinin özeti önemine binaen verilmiştir. Ayrıca Darulfünun Fen Fakültesi Mecmuası'ndada belirsiz denklemler, matematik tarihi ve felsefesi ile bazı problem çözümlerini içeren önemli makaleler neşretti. Yeni araştırmalar, teorik matematik sahasında yaptığı yayınların uluslararası matematik dergilerinde yayımlanan ilk Türk matematikçisinin Mehmed Nadir olduğu göstermiştir. Eserleri Mehmed Nadir'in şüphesiz en büyük eseri, başta matematik, mantık, bilim felsefesi ve bilim tarihi olmak üzere Türk bilim hayatına ciddi katkılarda bulunan öğrencisi Salih Zeki'dir. Öte yandan Shakespeare ve Molier olmak üzere pek çok Avrupalı yazardan tercümeler yaparak Tanzimat sonrası gelişen Osmanlı-Türk kültür hayatını da besledi (İnci Enginün, Tanzimat Devri'nde...). Ancak onun tanındığı ve orijinal eserlerini verdiği saha matematik, özellikle sayılar teorisidir. 1. Hesab-i nazari: Cebir derslerini tamamlamış lise son sınıf öğrencileri için sayılar teorisine giriş olacak şekilde kaleme alınmıştır [İstanbul 1926, 333 sahife]. Ancak Maarif komisyonu eseri aynı zamanda öğretmenlere yardımcı kitap olarak kabul etmiştir. Bu eserde daha önce Darulfünun Fen Fakültesi Mecmuası'nda neşrettiği kendisine ait 'bölünebilme genel kuralı'nı vermektedir (s. 42-63). 2. L'Intermédiare des Mathématiciens adlı dergide yayımlanan makaleleri ile soruları: Adı geçen dergide sekiz Diophant belirsiz denklemin çözümü ile ilgili makale yayımladı. Konuyla ilgili sorulan sorulara cevaplar verdi ve aynı konuyla ilgili olarak matematikçilere yirmialtı soru yöneltti (İnönü, s. 31-94). 3. Darulfünun Fen Fakültesi Mecmuası'nda yayımlanan makaleleri: Mehmed Nadir bu mecmuada büyük çoğunluğu sayılar teorisiyle alakalı oniki önemli makale neşretti. Özellikle "Kabiliyet-i taksim hakkında kaide-i umumiye" adlı makalesi son derece orijinaldir. Bu makalede bölüm hakkında kendi tespit ettiği bir kuralı incelemektedir (sayı 6, s. 569-579). Bu kurala kısaca 'bölme işleminde kalan sayıyı bulmak için yeni bir algoritma' önerisi olarak bakılabilir. Kaynaklar: Erdal İnönü, Mehmed Nadir -Bir Bilim ve Eğitim Öncüsü-, Ankara 1997. Feza Günergun, "Darulfünun Fünun (Fen) Fakültesi Mecmuası (1916-1933)", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, İstanbul 1995, s. 289, 291, 310, 313, 315-316, 317-318, 319, 320, 321, 322, 324, 326, 328. İnci Enginün, Tanzimat Devrinde Shakespeare Tercümeleri ve Tesiri, İstanbul 1977 [muhtelif yerler]. İnci Enginün, "Mehmed Nadir'in Shakespeare'den yaptığı tercümeler", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1971, c. XIX, s. 81-188. Leonard Eugene Diskson, The History of Theory of Numbers, New York 1920, c. II [Diophantine Analysis], s. 544, 659. Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. III, s. 944-945, 948, 997-1013. Ramazan Şeşen - Cevat izgi (Edit. Ekmeleddin İhsanoğlu), Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul 1999, s. 479-483 (nr. 382).