İhsan Fazlıoğlu: "Kemaleddin Türkmanî"

İhsan Fazlıoğlu: "Kemaleddin Türkmanî"

Kemaleddin Muhammed b. Ahmed b. Osman b. İbrahim b. Mustafa el-Mâridinî el-Turkmânî el-Hanefî, aslen Mardin şehrinden olup Türkmen kökenli bir alim/ilim ailesine mensubtur. İlk eğitimini aynı zamanda bir astronom olan ve Muhammed Harakî'nin (öl. 1142) önemli eseri el-Tebsira fî ilm el-hey'e'ye bir şerh yazan babası, ünlü âlim İbn el-Turkmânî diye tanınan Ahmed'den almış olmalıdır. Kahire'deki ilmî ortamdan istifade ettiği kesin olan Kemaleddin Turkmanî'nin eğitim ve öğretim hayatı ile vefatı ve vefat yeri konusunda hem eski hem de yeni kaynaklarda karışıklıklar sözkonusudur.

Döneminde daha çok tarihçi, fakih ve usulcu olarak tanınan ve bu sahalarda eserler kaleme alan Kemaleddin Turkmanî'nin astronomi tarihi açısından önemi, İbn Heysem'im ilm el-hey'e çizgisini sürdüren Mahmud el-Çağminî'nin el-Mulahhas fi ilmi'l-heyeti'l-basita adlı eserini Şerh etmesidir. Bu şerhin astronomi tarihi açısından iki önemli özelliği mevcuttur: Birincisi Şerh, yazarı tarafından Altın Orda Devleti'nde, Canı Bek Han (1349-1352) zamanında, Eylül 1354'de başkent Gülistan/Saray'da kaleme alınmış ve Han'a sunulmuştur. Bu tarihlerde henüz İslam kültür dairesine yeni katılan Altın Orda Devleti'ndeki ilmî muhit böylece bu Şerh vasıtasıyla İslam medeniyet havzasında geliştirilen ilm el-hey'e ile tanışmıştır. İkinci olarak Şerh, hem Osmanlı hem de İran coğrafyasında ilm el-hey'e sahasında kaynak bir eser olarak kullanılmıştır. Türkiye'deki yazma eser kütüphanelerinde halen on nüshası bulunan eser (en eski nüshası için bkz. Atıf Efendi Kütüphanesi nr. 1707/2, yaprak 11b-223a), İran/Tahran'da da taşbaskı olarak 1311'de basılmıştır. Şerh'in, günümüze gelen nüshalarının istinsah tarihleri yaygın bir zaman diliminde kullanıldığını gösterir. Öte yandan Semerkand matematik-astronomi okulu çevresinde de üzerinde çalışılmıştır. Bu çerçevede Ali Kuşçu'nun öğrencisi Fasihuddin Muhammed el-Kuhistanî (ö. 1530) Kemaleddin Turkmanî'nin bu şerhi üzerine bir haşiye (super-commentary) yazmıştır.

Kemaleddin Turkmanî'nin Şerh'i ve üzerine yazılan Haşiye, henüz ayrıntılı bir biçimde incelenmemekle beraber, ilm al-hay'a geleneğinin sürekliliğini göstermesi ve Semerkand okulu çevresinde çalışılması bakımından önemini korumaktadır.

Kaynaklar:

Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyet el-'Arifin, İstanbul: 1951-1955, II, 157.

Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, Supplement, II, 865.

İbn Kutluboğa, Tac el-Terâcim, Bağdad 1962, 44.

Katip Chelebî, Keşf el-Zunun 'an Esami' el-Kutub ve el-Funun, İstanbul: 1941-1943, II, 1749, 1819, 2018.

Kahhale, Omar Rıda, Mucem el-Muellifîn, Beyrut trsz., I, 309, VIII, 288

Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke, Amsterdam 1900, p. 221/84.