İhsan Fazlıoğlu: "İsmail Mardini"

İhsan Fazlıoğlu: "İsmail Mardini"

Kısaltılmış hâli için bkz.:?Mardinî, İsmail b. İbrahim?, T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXVIII, Ankara 2003, s. 53.

Şemsuddîn Ebû Tâhir İsmâ`îl b. İbrâhîm b. Ğâzî b. Muhammed el-Numeyrî el-Mârdînî el-Hanefî, İbn Fellûs diye tanınır. Mârdin'de 593/1197 yahut 594/1198 senesinde doğdu. İlk tahsiline Dımeşk'te başladı; daha sonra Mısır'da eğitim gördü. Başta dînî ilimler olmak üzere, mantık, matematik, tıb ve dil ilimlerinde yetişti. Mısır'da Fahriyye Medresesi'nde Hanefîlerin hocası oldu; bir müddet Dımeşk'te İzzuddîn Aybek Medresesi'nde ders verdi. Dımeşk'ın Eyyûbî Sultânı el-Melik el-Mua`zzam İsa b. Muhammed kendisinden bir konuda fetva isteyince vermedi. Bundan dolayı başında bulunduğu Tarhân Medresesi'nden azl edildi ve yerine öğrencisi Zeynuddîn Muhammed b. el-A`ttâl getirildi. Olayı önemsemeyen İbn Fellûs evinde ders vermeyi sürdürdü. Dımşek'te 637/1239-1240 tarihinde vefat etti. Dinî ilimlerde uzman olmasına, özellikle fıkıh ve hadis sahalarında şöhret kazanmasına rağmen İbn Fellûs, daha çok matematik alanında eser verdi. Kendisine verilen ve muhtemelen 'fils' kelimesinden türetilen İbn Fellûs lakabı onun muhasebe matematiğiyle çokça uğraştığını gösterir. Nitekim eserleri çerçevesinde bakıldığında, başta hesab olmak üzere cebir ve misâha'yı tam anlamıyla amelî hale getirdiği görülür. Öyleki sayılar teorisine ait olan Kitâb idâd el-isrâr fî esrâr el-a`dâd isimli eserinde, Nicomachos'un el-Medhal ilâ ilm el-arîtmâtîkî adlı çalışmasını esas almasına rağmen, 'Theologoumenates aritmikes' anlamında bir sayı mistisizmine yanaşmaz; bu açıdan eseri saf bir matematik metni olarak görülebilir. Bu durum, onun hesap sahasındaki yöneliminde de ortaya çıkar. Çünkü, eserlerinde, fakihlerin genel tavrına uyarak, hisâb-i hindî'yi değil hisâb-i hevâî'yi merkeze alır. Böylece İbn Fellûs'un çalışmaları, Hanefî fakihlerinin, çok erken bir tarihte üretmeye başladıkları, içeriksiz, saf, dolayısıyla amelî matematik külliyatı içerisinde görülebilir. Hanefîler'in bu yönelimi, daha sonra Mısır Şâfi`î okulu, özellikle İbn el-Hâim, İbn el-Mecdî ve Sibt el-Mârdinî tarafından en olgun seviye ulaştırılacaktır. Eserleri: 1. Kitâb idâd el-isrâr fî esrâr el-a`dâd (Ayasofya nr. 2761/7; Esad Efendi nr. 1178): Mekke'ye bir yolculuğu esnasında kaleme aldığı eser elementer sayılar teorisiyle ilgilidir. Bir mukaddime ve üç bölümden oluşur. Nicomachos'un Introductio Arithmaticae'sini temel alan İbn Fellûs, sayıları sınıflandırma ve bazı özellikleri konusunda Pitagoras geleneğini takip eder, fakat yeni sayı sınıfları ortaya koyar. Özetle, eserde yirmibeş çeşit sayının tertib edilmesinin ilkeleri ve matematik özellikleri gözden geçirilir. 2. Nisâb el-habr fî hisâb el-cebr: (Keşf el-zunûn, c. II, s. 1954; Lâleli nr. 2750/3; Şehid Ali Paşa nr. 1805; Feyzullah Efendi nr. 1366): Mekke'de yazdığı eser bir mukaddime ve beş babdan oluşur. Mukaddimede cebrin konusu, ilkeleri, sorunları ve gayesi; birinci babda çokterimlilerin özellikleri; ikinci babda çarpma; üçüncü babda bölme; dördüncü babda toplama ve çıkarma; beşinci babda altı cebir denklemi formülü ile daha başka denklem tipleri ele alınır. İbn el-Ekfânî (İrşâd?, s. 84) ve Taşköprülü-zâde tarafından muhtasar eserlerden sayılan (Miftâh?, c. I, s. 369) Nisâb, İslâm cebir tarihinde cebir ilmine tamamen amelî-fıkhî bir görünüm kazandıran ilk çalışmalardandır. 3. İrşâd el-hussâb fî el-meftûh min ilm el-hisâb (Giresun nr. 1292): Mekke'de telif ettiği kitabını bir mukaddime ve beş bab üzere düzenlemiştir. Hisâb-i hevâî'nin (zihin hesabı) ele alındığı kitabın mukaddimesinde bu tür hesabın konusu, ilkeleri, sorunları ve gayesi; birinci babda sayı sistemi; ikinci babda çarpma; üçüncü babda bölme; dördüncü babda nisbet; beşinci babda bilinmeyenin hesabı incelenir. İbn el-Ekfânî (İrşâd?, s. 84) ve Taşköprülü-zâde tarafından muhtasar eserlerden kabul edilir (Miftâh?, c. I; s. 372) 4. el-Tuffâha fî a`mâl el-misâha: (Hafîd Efendi nr. 527; İzmirli İ. Hakkı nr. 3673): Uygulamalı (pratik) geometriyi konu edinir. Kahire'de basılmıştır. İbn Fellûs'un, muhtelif dünya yazma kütüphanelerinde nüshaları bulunan, Mîzân el-ulûm fî tahkîk el-ma`lûm, Hall akd el-işkâl fî misâhat el-eşkâl, Vesîlet el-tullâb fî ma`rifet el-evkât bi-el-hisâb ve Muhtasar fî ilm el-kavâfî adlı fazla bilinmeyen eserleri mevcuttur. Ayrıca, İbn el-Ekfânî (İrşâd?, s. 86) ve Taşköprülü-zâde "ilm hisâb el-dirhem ve el-dînâr" sahasında İbn Fellûs'a muhtemelen günümüze gelmeyen bir eser nisbet ederler (Miftâh?, c. I, s. 371). Kaynaklar el-Vâfî bi-el-vefâyât, c. IX, s. 66-67; İbn Ebî el-Vefâ, el-Cevâhir el-muziyye fî tabakât el-hanefiyye, nşr. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv, c. I, Kâhire 1993, s. 390-391; İbn el-Ekfânî, İrşâd el-kâsıd ilâ esnâ el-mekâsıd, nşr. Muhammed Fâhûrî vdğ., Beyrut 1998; Taşköprülü-zâde, Miftâh?, c. I, s. 369, 371, 372; Keşf el-zunûn, c. I, s. 664, c. II, s. 1412, 1954; Hediyyet el-ârifîn, c. I, s. 212; İbn el-İmâd, Şezerât el-zeheb, c. V, s. 129; Brockelmann, GAL, c. I, s. 622, SI, s. 860; Sezgin, GAS, c. V, s. 76, 166; Sarton, Introduction?, c. II, s. 703; Suter, nr. 359; "İbn Fellûs", Dâiret el-meârif bozorg-i İslâmî, c. cehârem, s. 412-413; Ebu'l-Kâsim Kurbânî, Zendegî-nâme-i riyâdîdânân devre-i İslâmî, s. 40-41; Kehhâle, Mu`cem el-muellifîn, c. II, s. 255-256; C. İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I, s. 244; Sonja Brentjes, "The First Perfect Numbers and Three Types of Amicable Numbers in a Manuscript on Elemantary Number Theory by Ibn Fallûs", Erdem, c. IV (1988), S. XI, s. 467-483, Türkçe tercümesi: Melek Dosay, "İbn Fallûs'un Elemanter Sayı Teorisi Üzerine Olan Bir Yazmasındaki İlk Yedi Mükemmel Sayı ve Dost Sayılarının Üç Çeşidi", Erdem, c. IV (1988), S. XI, s. 485-499.