İhsan Fazlıoğlu: "İbn Ebî'Hayr Ermeyûnî"
?el-Ermeyunî, Ebu?l-Hayr Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed?, Mevsuat A?lam el-Ulema ve el-Udeba el-Arab ve el-Muslimin, el-Munazzame el-Arabiyye li-el-Terbiye ve el-Sekafet ve el-Ulum, Tunus ? Dar el-Cil, c. I, Beyrut 2004, s. 485-489.
|
(ö. 1019/1610 civ.) (Matematik ve astronomi alimi; muvakkıt) Mısır matematik-astronomi geleneğinin bir temsilcisi olan İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Mısır'ın batı kesiminde bulunan Ermeyun köyünde doğdu. Muhtemelen ilk eğitimini doğduğu yerde aldı. İsim zincirinde bulunan 'el-Ezheri' nisbesi onun ya Ezher Medresesi'nde eğitim gördüğünü veya orada müderrislik yaptığını gösterebilir. Öte yandan böyle bir nisbeyi uzun yıllar Ezher Camii'ndeki muvakkitlik görevini yürütmesi nedeniyle de almış olabilir. Nitekim çağdaşları arasında ilm-i feraiz sahasındaki uzmanlığından ötürü 'el-Farazi' nisbesi yanında uzun yıllar muvakkıtlık taptığından dolayı 'el-Mikati' diye de şöhret bulmuştu. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin başarılı ve tanınmış bir müderris olduğu yetiştirdiği öğrencilerden anlaşılmaktadır. Öğrencilerden ilki yine kendisi gibi tanınmış astronomi alimi Ahmed el-Sunbati'dir (öl. 997/1589). Ahmed el-Sunbati, Sibt el-Mardini'nin (öl. 912/1506) el-Fethiyye fi'l-amal el-ceybiyye adlı eserini hocasından okurken İzhar el-esrar el-hafiyye fi hall elfaz el-risalet el-fethiyye isimli eserini yazmış; ve bu eserinin mukaddimesinde hocası İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'den sitayişle bahsetmiştir [İstanbul Üniveristesi, AY, nr. 374]. Tanınmış öğrencilerinden bir diğeri de astronom Süleyman b. Hamza el-Osmani el-Feleki'dir (öl. 990/1582 civ.). Nitekim Süleyman el-Feleki, hocasının el-Tenkih fi tahrir fish el-mesih adlı eserine yazdığı mukaddimede İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'ye atıf yapmaktadır [Bibliothéque Nationale, AY, 2569/3]. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin astronomi sahasında tanınmış bir diğer öğrencisi ise aslen doğu Kurtuba'daki Şatibe şehrinden olan İbrahim b. Muhammed b. Muhammed el-Endelusi el-Mağribi'dir (öl. 990/1582 civ.). İbrahim el-Endelusi hem Risale fi mesail ilm el-vakt bi-ğayr ale [Halim, Mikat nr. 13] hem de Risale fi tayin el-evkat ve ehval el-ezmine ve tevarih el-sinin [Murad Buhari nr. 262] adlı iki eserinde hocası İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'den sitayişkar bir şekilde 'Şeyhim ve Üstadım' diyerek bahsetmekte ve eserlerinin telifinde hocasının hem eserlerinden hem de derslerinden istifade ettiğini belirtmektedir. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin hesap ve cebir sahalarında en tanınmış öğrencisi ise bu sahalarda eserler veren Abdulkadir b. Muhammed el-Feyyumi'dir (öl. 1022/1613). İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin bazı kaynaklarda 1002/1594 tarihi civarında vefat ettiği söylense de 1019/1610 tarihinde Ezher Camii'nde muvakkit iken el-Macriti'nin Rutbet el-Hakim adlı eserini satın alarak zahriyesine düştüğü temellük kaydı onun bu tarihlerde hayatta olduğunu gösterir. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî, Sibt el-Mardini üzerinden gelen Dımeşk-Kahire matematik-astronomi geleneğine mensup bir bilgindir. Özellikle İbn Şatır'ın temsil ettiği teorik astronomi ile Şemseddin el-Halili'nin temsil ettiği ilm-i mikat sahasındaki pratik astronomiye ait ilmi birikimi Tayboğaoğlu İbnu'l-Mecdi (öl. 850/1447) üzerinden tevarüs eden, aynı zamanda Ezher Camii muvakkiti olan Sıbt el-Mardini, bu birikimin pratik ve matematik karakterini zenginleştirerek kendisinden sonraki nesillere aktarmıştır. Nitekim İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî, bu çizgiye mensup bir bilgin olarak hem matematik hem de teorik ve pratik astronomi sahasında yetişmiş, telif ettiği eserlerde de bu çift yönlü birikimini yansıtmıştır. Nitekim astronomi eserlerinin bir kısmının Şam-Mısır matematik-astronomi okulunun üstadı olan Tayboğaoğlu İbn el-Mecdi'nin eserleri üzerine yapılmış şerhler olması bir tesadüf değildir. Ayrıca hem matematik hem de astronomi sahasında yukarıda bir kısmı zikredilen pek çok öğrenci yetiştirerek Dımeşk-Kahire matematik-astronomi çizgisini sürekliliğini sağlamıştır. Eserleri: A. Matematik: İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî matematik sahasında daha çok hisabi (kalkülatif) konulara ağırlık vermiştir. Bu çerçevede hind hesabı üzerinde durmuştur. Matematik sahasında zamanımıza gelen üç eserinden birisi, çeşit kenar bir üçgenin içerisine, kenarların her birisi teğet olacak şekilde çizilen bir dairenin çapının tespitini ele alan mesaha ile ilgili bir sorunun cevabıdır. Diğer eser ise matematik-astronomi karışımı küçük bir çalışmadır. Ancak İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin matematik sahasındaki en önemli çalışması hiç şüphesiz İbn el-Haim'İn (öl. 815/1412) Nuzhet el-nuzzar fi ilm el-ğubar adlı hisab-i hindi'ye dair eserine yazdığı değerli şerhtir. Kaynaklarda Sibt el-Mardini ile Şihabuddin Ahmed el-Beyruti'nin şerhleriyle karıştırılan bu eser XVI. yüzyılın sonunda hindi hisab sahasındaki algoritmik seviyeyi tespit için önemlidir [Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye nr. 881/2]. B. Astronomi: İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin verimli ve üretken olduğu saha astronomi sahasıdır. Bu sahada günümüze tespit edilebilen ondört eseri ulaşmıştır. Astronomi çalışmaları büyük oranda Şam-Mısır matematik-astronomi birikimini şahsında birleştiren ve mensup olduğu okulun üstadı olan Tayboğaoğlu İbn el-Mecdi'nin eserleri üzerine yapılmış şerhler şeklindedir. Bunun yanında kendi okulunun İbn Şatır gibi ileri gelen adları üzerinde de çalışmalarda bulunmuştur. 1. el-Durret el-muziyye fi şerh el-lumat el-behiyye: el-Kevm el-Rişi'nin İbn el-Şatır Zici için yaptığı el-Luma fi hall el-kevakib el-seba adlı ihtisarın şerhdir. Önsözde belirttiğine göre şarih kitabtaki kuralları ve önermeleri izah için farklı örnekler vermeye çalışmıştır. 2. İthaf el-habib bi-marifet el-tevkiat ve el-evkat ve el-kıble bi-el-takrib: Bir mukaddime, yedi fasıl ve bir hatime üzere tertiblenen eser kıble ve vakit tayini için kullanışlı ve kolay yöntemleri inceleyen bir çalışmadır. Özellikle Mısır ve çevresindeki muvakkitler tarafından kullanılmıştır [İstanbul Kandilli Rasathanesi nr. 111/2]. 3. Keşf el-kurubat bi-tahkik mesail yehtacu ileyha talib ilm el-evkat: İlm- mikat eğitimine yeni başlayan öğrenciler için alan giriş mahiyetinde bir ders kitabıdır. Eserde hakiki ve görünen ufuk, aralarındaki zaman farkının niceliksel tahlili, şafakın tedrici renk değiştirmesi, kırmızıdan sarıya ve sonra da beyaza geçmesi ve bu değişimin nedenleri gibi konuları incelenmektedir. 4. el-Nucum el-şarikat fi zikr baz el-senayi el-muhtac ileyha fi ilm-el-evkat: İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin ilm-i mikat konusunda yazdığı, İslam Medeniyetin'deki en önemli eserlerden birisidir. Gerçekte bu eser, ilm-i mikat sahasında kullanılan alet ve edevatın ham maddeleri, nasıl elde edildikleri ve ne şekilde kullanıldıkları; ayrıca bu maddelerden üretilen astronomi aletlerinin yapılması ve hatta süslenmesi gibi konuları inceleyen sahasında nadir yazılmış bir eserdir. Eser yirmi beş bab olarak düzenlenmiştir. Eserde mürekkeb, zamk, boya, altın, gümüş, yaldız ve lake yapımı; kağıdın saykallanması ve boyanması, yağ çıkarma, madenlerden alaşım hazırlama, kılıç ve bıçak gibi aletlerin üretimi için ham demirin yumuşatılması, cilalama, mıknatıs taşları ve bu taşların güçlendirilmesi ile kutuplarının tespiti için yapılacak işlemler, pusula aleti, her muvakkite gereken astronomi aletlerinin üretimi ve süslenmelerinde kullanılan maddeler ile işlemler incelenir. Alfred Siggel bu eser üzerinde bir araştırma yapmış ve XVI. yüzyılda bir muvakkitin kullanıdığı alet ve edevat ile bunların üretim tekniklerini değerlendirmiştir. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin bu eseri günümüze gelen yirmiye yakın nüshasının da işaret ettiği gibi hem Mısır hem de İstanbul'da astronom ve muvakkitlerin dikkate aldığı bir eser haline gelmiş ve saat tersiminde başvuru kitabı olarak kullanılmıştır [İstanbul Nuruosmaniye nr. 3636/1]. 5. Rahat el-fuad fi teysir el-zad: Tayboğaoğlu İbn el-Mecdi'nin Zad el-musafir fi marifet resmi hututi fazl el-dair adlı fazl el-dair adlı astronomi aletini inceleyen eserine yazılan bir haşiyedir. 18 Rebiulevvel 961 Salı günü tamamladığı bu eserinin yanında İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî aynı esere Nuzhet el-hatır fi vazi hudud ala zad el-musafir isimli ikinci bir haşiye daha kaleme almıştır. İkinci haşiye birincisinden daha kısadır. Ancak günümüze mufassal ilk haşiyenin daha çok nüshasının gelmiş olması ikinci kısa haşiyenin tutulmadığını göstermektedir. Nitekim ilk haşiyenin zamanımıza gelen nüshaları eserin yalnızca Kahire'de değil İstanbul'da da kullanıldığını gösterir (Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar nr. 2062). 6. el-Reyy ve el-işba fi şerh keşf el-kına: Muhammed b. Muhammed el-Attar el-Bilbaysi'nin Keşf el-kına fi resm el-arba adlı eserinin dibacesi üzerine yazılan hacimli bir şerhtir. Şarih bu şerhinde konunun daha kolay bir şekilde anlaşılmasını sağlayacak pek çok örnek vermektedir. 7. el-Menhal el-sakib fi tahkik el-kevakib: İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin önemli bir matematiksel astronomi eseridir. Sabit yıldızların enlemleri, boylamları, birinci ve ikinci meyilleri ve uzaklıklarından bahseden eser altı bab üzere düzenlenmiştir. Zamanımıza gelen nüshaları Mısır ve çevresinde mütedavil bir eser olduğunu göstermektedir. 8. Risale fi hıssetey el-şafak ve el-fecr: Sabah vakti fecir ve Güneşin batışı esnasındaki şafakın astronomik özelliklerini inceler. Eserin İslam astronomi tarihi açısından en önemli özelliklerinden birisi Merağa matematik-astronomi okulunun birikiminden istifade etmesidir. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî, bu eserinde başta Nasiruddin el-Tusi ve Mueyyuddin el-Urdi'nin fikirleri olmak üzere "Fudelai el-Meşrık ve el-Şam' dediği bir çok astronomun görüşlerinden istifade etmektedir. 9. el-Rusuh el-revasih fi marifet el-bud ve cihatihi: Uzaklık ve yön tayini konularını ele alan eserde yazar Tayboğaoğlu İbn el-Mecdi'nin konuyla ilgili çalışmalarından da faydalanmaktadır. İbn Ebi'l-Hayr el-Ermeyunî'nin astronomi sahasındaki diğer eserleri bazı astronomik cedveller, gece ve gündüzün astronomik özellikleri, ve hristiyanların paskalya bayramını ele alan bir çalışmadır. Ancak zamanımıza eksik bir parçası gelen Tahrir el-menazil el-kameriyye ve envaiha ve tulu el-kevakib el-sabite bi'l-fecr adlı eseri de önemli bir çalışma olmalıdır. Çünkü yazar bu eserde Ay'ın menzillerinden ve fecr vakti doğan yıldızların astronomik durumlarını incelemektedir. Kaynakça: 1. Alfred Siggel, Mitteilungen über das 'Buch der aufgehenden Sterne' des Muhammed b. Abi'l-Hair al-Hasani. Erscheint in Quellen und Studien zur Geschichte d. Natur w. u. d. Med., Bd. 8 (Julius Ruska - Willy Hartner, Katalog der Orientalischen und lateinischen Original handschriften, Abschriften und photokopien des Instituts für Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften in Berlin, s. 115-117). 2. Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyet el-Arifin Esma el-Muellifin va Asar el-al-Musannifin, İstanbul 1951-1955, c. II, s. 260. 3. Bağdadlı İsmail Paşa, İzah el-meknun fi zeyl ala keşf el-zunun an esami el-kutub ve el-funun, İstanbul 1945-1947, c. I, s. 546, 604; c. II, s. 628, 636, 638, 642. 4. Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, c. II, s. 469-470 (358), Supplement, c. II, s. 159, 485, 943. 5. Omer Rıza Kehhale, Mucem el-Muellifin, Beyrut trsz., c. IX, s. 293, c. XI, s. 99. 6. Ramazan Şeşen - Cevat İzgi - Cemil Akpınar - İhsan Fazlıoğlu (edit. Ekmeleddin İhsanoğlu), Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, c. I, 255-262 (nr. 127). 7. Ramazan Şeşen - Cevat İzgi (edit. Ekmeleddin İhsanoğlu), Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul 1999, c. I, s. 109-111 (nr. 64). 8. Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber ihre Werke, Amstredam: 1981, s. 200 (nr. 511). |
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder