İhsan Fazlıoğlu: "İbn Ebi'l-Feth Sufî"

İhsan Fazlıoğlu: "İbn Ebi'l-Feth Sufî"

XV. yüzyılın ikinci yarısı ile XVI. yüzyılın ilk yarısında Mısır'da hayat süren en önemli astronomlardan birisi Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ebi'l-Feth el-Sufî'dir (ö. 1536-1543 civ.). Gerek klasik gerekse modern kaynaklarda hem adı hem de ölüm tarihi çok farklı verilen İbn Ebi'l-Feth el-Sufî, muhtemelen kendisi gibi bir astronom olan babası Ebu al-Fath el-Sufî (ö. 1494) ile hem eser hem de şahsiyet cihetlerinden birbirine karıştırıldı; sonuçta iki bilim adamı tek bir bilim adamı gibi kabul edildi. Hayatı hakkında yeterli bilgi olmayan İbn Ebi'l-Feth el-Sufî, muhtemelen ilk eğitimini babasından aldı; daha sonra kendisinin de Nihayet el-rutbe fî el-amel bi cedvel el-nisbe (Dar al-Kutub, Mustafa Fazıl, Mikat, nr. 240/1) adlı eserinde dile getirdiği üzere Mısır astronomi okulunun diğer ünlü ismi Sibt el-Mardînî'den (ö. 1501) tahsil etti. İbn Ebi'l-Feth el-Sufî'nin astronomi anlayışı, Mısır astronomi okulunun "felsefî muhtevadan arındırılmış matematiğe/hesaba dayalı" astronomi anlayışının bir devamıdır. Mısır'da Ibn el-Hâim'le başlayan, Mağrib İbn el-Bennâ okulundan da beslenerek zirveye ulaşan, İbn el-Mecdî'yle (öl. 850) devam edip Sibt el-Mardînî'yle tam manasıyla olgunlaşan bu gelenek, "felsefe yapma" anlamındaki bir astronomi ilmîni önemsemedi ve astronomik olguların mâhiyetlerini araştırmadı; tersine bunların aralarındaki ilişkilerin adedî veya hendesî ifadelerini incelemekle yetindi. Bu tavır da neticede bu okulu, içeriksiz, mistisizmi dikkate almayan, 'hesap' yönü ağır basan pratik-uygulamalı bir astronomiye ulaştırdı. Öyleki İbn Şatır'ın gezegen astronomisinden çok astronomi aletleri hakkındaki eserlerini dikkate alan bu çizgide İbn Ebi'l-Feth el-Sufî'nin yeri, kaleme aldığı eserlerinin de gösterdiği üzere, Mısır astronomi okulunu Semerkand astronomi okulunun ulaştığı sonuçlara göre hesab cihetinden tadil etmek olarak özetlenebilir. İbn Ebi'l-Feth el-Sufî'nin astronomi sahasında, muhtemelen bazıları babasına ait olan, zamanımıza gelen irili ufaklı toplam yirmi altı eseri mevcuttur (OALT, I, 116-126). Bu eserlerden bir kısmı cedvel tarzında, bir kısmı ise muhtelif astronomi aletleri hakkında, diğer bir kısmı ise Zic-i Uluğ Bey üzerinde yapılan önemli çalışmalar şeklindedir. İbn Ebi'l-Feth el-Sufî'nin, dikkat çeken ilk eseri Teshil Zic-i Uluğ Bey'dir. Katip Çelebi'nin Muhtasar-ı Zic-i Uluğ Bey adıyla kaydettiği eserde el-Sufî, esasen, Uluğ Bey'in Semerkant meridyenine (tûl) göre tertip ettiği cetvelleri, Mısır meridyenine tatbik eder. el-Sufî, benzer konuda sadece cedvellerden oluşan Behcet el-fiker fî hall el-şems ve el-kamer adlı ikinci bir çalışma daha yapmıştır. el-Sufî'nin hiç şüphesiz en önemli astronomi eseri Zic-i Uluğ Bey'i islah istemeye çalıştığı Zicu Muhammed b. Ebi'l-Feth el-Sufî'dir (Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi nr. 196). Bu Zic'ten Sidretu Munteha el-Efkar adlı eserinde bahseden öğrencisi Takiyüddin el-Rasıd'ın verdiği bilgiler iki önemli noktayı tebarüz ettirmektedir: Birincisi el-Sufî islah işlemini yalnızca hesap cihetinden ele almamış, muhtevası iyi bilinmemekle beraber rasad da yapmıştır. İkinci olarak, Takiyüddin el-Rasıd'ın, Zic-i Uluğ Bey'i islah ve ikmal için bir rasadhane kurma ve yeni bir zic hazırlama fikrinin kaynaklarından birisi hocası el-Sufî'nin bu çalışmaları ile bu çalışmaların sonuçlarını ihtiva eden sözkonusu eseridir. İbn Ebi'l-Feth el-Sufî'nin diğer eserleri arasında ilk dikkati çeken İbn Şatır çizgisinde, astronomi aletleri üzerindeki çalışmalarıdır. Bu çerçevede hem İbn Şatır'ın hem de Şihabuddin b. el-Sirac'ın 'rub al-mucannah' adlı astronomi aleti konusundaki iki eserini dikkate alarak hazırladığı el-Amal el-musahhah bi-el-rub el-mucannah adlı çalışması ile İbn Şatır'ın icad ettiği 'sunduk al-yavakıt' isimli astronomi aletinin kullanılması ve bu aletle vakit tayini yapılması hakkındaki Risale fî el-amel bi-sunduk el-yevakit adlı risalesidir. Bir mukaddime ve on fasıldan meydana gelen eser Louis Janin ve David King tarafından İngilizce tercümesi ile gerekli notlar ve açıklamalarla yayımlanmıştır (Mecellet tarih el-ulum el-arabiyye, Haleb 1977; c. I, s. 187-248). el-Sufî'nin diğer ilginç iki çalışması 'Kaz Göğsü' ve 'Karga Kanadı' gibi fazla bilinmeyen iki astronomi aletinin özellikleri ve kullanımları hakkında kaleme aldığı el-Istîab fi el-amel bi-sadr el-ivazz ve cenâh el-gurab ile kum saatlerini incelediği el-Ilâm bi-şadd el-bankâm isimli eserleridir. el-Sufî'nin astronomi eserlerinin Mısır coğrafyasında sürekli kullanıldığına en güzel kanıt Ramazan b. Salih el-Hanakî'nin (ö. 1745), oldukça geç bir tarihte, el-Sufî'nin Nubzet el-isâf fi marifet kavs el-hilaf adlı eserini el-Ithaf ala şerh nubzet el-isâf fi marifet kavs el-hilaf adıyla şerhetmesidir. el-Sufî astronomi ilminde yalnızca rasad etmekle ve eser vermekle yetinmemiş, bu sahada ürün veren öğrenci de yetiştirmiştir. Öğrencilerinden Yahya b. Ali al-Rıfaî'yi (X./XIV. asır), Uluğ Bey Zici'ni, Farsça'dan Arapça'ya çevirmeye teşvik etmiş; tercüme, zamanımıza gelen yirmiyi aşkın nüshasının da gösterdiği gibi Osmanlı coğrafyasında yaygın bir biçimde kullanılmıştır (Esad Efendi nr. 1993/1, 1b). Ancak, hiç şüphesiz el-Sufî'nin en büyük öğrencisi İstanbul Rasadhanesi'nin kurucusu büyük astronom Takiyüddin Rasıd'dır. Kaynaklar: Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyet el-'Arifin, İstanbul: 1951-1955, II, 198, 238, 621. _______________., İzah el-Meknun, İstanbul: 1945-1947, I, s. 197, II, 530. Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, c. II, 129, Supplement, II, 159. Katip Chelebî, Keşf el-Zunun 'an Esami' el-Kutub ve el-Funun, İstanbul: 1941-1943, I, 127, 966-967, 970. King, David, Fihrist el-Mahtutat el-İlmiyyet el-Mahfuze bi Dar el-Kutub, Kahire 1981, I, 3, 6, 55-56, 68, 72, 81, 91, 96, 98, 102, 109, 127, 176, 194, 337, 371, 378-379, 385, 390, 399, 411, 418, 466, 468-469, 498, 506, 626, Kahire 1987, II, 126, 128, 156-157, 191, 279, 337, 507-508, 588-590, 969, 1025-1026, 1028. Ramazan Şeşen - Cevat İzgi - Cemil Akpınar - İhsan Fazlıoğlu (edit. Ekmeleddin İhsanoğlu), Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (OALT), İstanbul: 1997, I, I, 116-126 (nr. 58). Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke, Amsterdam 1900, p. 185 (number: 447).