İhsan Fazlıoğlu: "Cemaleddin Mardinî"

İhsan Fazlıoğlu: "Cemaleddin Mardinî"

Kısaltılmış hâli için bkz.:?Mardinî, Cemaleddin?, T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXVIII, Ankara 2003, s. 52.

(Matematikçi, muvakkıt) Cemaluddin Ebu Muhammed Abdullah b. Halil b. Yusuf b. Abdullah b. Ali b. Osman el-Mardini, nisbesinin de işaret ettiği gibi Mardinli bir aileye mensuptur. Doğum tarihi ve yeri bilinmemektedir. Şam'da Talbhane'ye mensup usta bir muşikinas olan babası tarafından, güzel bir sese sahip olduğundan, mukri olarak yetiştirildi. Pek çok mukriden faydalandı. Tahsilini müteakip Şam'daki Umeyye Camii'nde müezzin olarak hizmet etti. Nisbeleri arasında bulunan 'el-Kahiri' onun Kahire'ye gittiğini ve orada yerleştiğini gösterse de, muhtemelen bu durum, ana tarafından dedesi olduğundan Sıbtu'l-Mardinî diye tanınan ünlü matematikçi ve astronom Muhammed b. Muhammed (öl. 1506) ile vuku bulan bir karışıklıktan kaynaklanır. Cemaleddin, gençlik yılllarında, Şam'da bulunan astronom İbn Şatır'dan ders aldı. Aynı dönemde yine Şam'da bulunan İslam ilim-i mikat geleneğinin ünlü ismi Şemseddin Halili'den de istifade etmiş olmalıdır. Memlük devri Kahire ve Şam astronomi ve ilm-i mikat okulunun yarattığı ilmi ortamda matematik ve astronomi eğitimini tamamlayan Cemaleddin kısa zamanda bir matematikçi ve astronom olarak tanındı. Nitekim klasik kaynaklarda nisbeleri arasında zikredilen 'el-Hasib=Hesapçı' ile 'el-Muvakkıt=Vakit tayincisi' geleneğin kendisini bu şekilde tanımladığını gösterir. Cemaleddin, İbn Şatır ve Halili'den aldığı birikimi, kendisinden sonra başta Memlük sahasının büyük bir matematikçi ve astronomu olan Tayboğaoğlu İbn Mecdi olmak üzere pek çok öğrenciye aktardı. Klasik kaynaklarda oldukça dindar ve ahlaklı bir kişilik olarak tanımlanan Cemaleddin, 809/1406 tarihinde Şam'da vefat etti. Cemaleddin daha çok 'universal quadrant' gibi astronomi aletlerine ilişkin yazdığı eserler ve hazırladığı vakit cedvelleriyle tanınır. Yazma eser kütüphanlerinde ve bazı kataloglarda pek çok eseri torunu Sıbtu'l-Mardini'ye mal edilir. Eserleri 1. el-Mukaddime fi marifeti'l-amel bi-rubi'l-şakkaziye: Küresel astronomiye ilişkin problemleri çözmek için hesap-makinesine benzer bir alet gibi kullanılabilen şakkaziye'yle (quadrant) ilgili bir eserdir. Bu aletle klasik matematiksel küresel astronominin standart bütün problemleri çözülebiliyordu. Bir çok nüshası torunu Sıbtu'l-Mardini'ye nispet edilen eser David King tarafından tenkitli metin, ingilizce tercüme ve değerlendirmeyle yayımlanmıştır [AIHS, 24 (1974), s. 219-231; aynı yazar, İslamic Astronomical Instruments, London 1987, X, s. 219-231]. 2. Risale fi'l-amel bi'l-cedvel el-musemma bi'ş-şebeke: Bir girişle birlikte yardımcı cedvellerden oluşur. Cedvellerin kullanılışı hakkında Şihabuddin Ebu'l-Abbas Ahmed el-Basati ayrıca bir şerh yazmıştır. Bu eserin de David King tarafından tenkitli metni hazırlanmış, ingilizce tercümesi ve değerlendirmesi yayımlanmıştır [AIHS, 24 (1974), s. 231-240; aynı yazar, İslamic Astronomical Instruments, London 1987, X, s. 231-240]. 3. el-Varakat fi'l-amel bi-rubi'd-daire ellezi aleyhi'l-mukantarat [KZ, c. II, s. 2006]: Rub-i daire üzerine yerleştirilmiş bir quandrantın özelliklerini inceleyen eser torunu Sıbtu'l-Mardini ile meçhul bir müellif tarafından [King'e göre şarih Abdulkadir el-Avfi'nin öğrencisi Ali b. Muhammed el-Dağistani olabilir] şerhedilmiştir. Brockelmann ayrıca el-Hasan b. Halil el-Karadisi el-Tubni adlı Cezayir asıllı Mısırlı bir müellifin en-Nuket ez-zahirat isimli şerhini kaydeder. Katip Çelebi ise eserin Sıbtu'l-Mardini tarafından ihtisar edildiğini belirtir. İzgi, Cemaleddin'e en-Nucum ez-zahirat adlı bir eser nisbet eder ve bu eseri Kavalalı-zade'nin (öl. 1010/1601) şerhettiğini, bu şerhe de İshak b. Hasan et-Tokadi (öl. 1100/1689) tarafından bir Haşiye kaleme alındığını belirtir [İzgi, c. II, s. 442]. Tubni'nin eseri ile İzgi'nin bahsettiği eserler aynı olabilirler. Herhalükarda bu eserin, üç şerhinin ve Zahirat'ın üzerindeki çalışmaların nüshalarının yaygınlığı muvakkitler tarafından kullanıldığını gösterir. 4. el-Durru'l-mansur fi'l-amel bi-rubi'd-dustur: Cemaleddin'in en hacimli çalışması olan bu eser sinüs quandrantı ile güneş saatlerini altmış babta kapsamlı bir şekilde inceler. Bu nedenle Sittiniyye diye de tanıdır. Eser önemine binaen yazarın öğrencisi ünlü astronom Tayboğaoğlu İbn Mecdi tarafından İrşadu's-sail ila usuli'l-mesail adıyla ayrıntılı şerhedilmiştir. Cemaleddin'in sinüs quandrantı ile ilgili ayrıca Mucmelatul'-matlub fi'l-amel bi-rubi'l-cuyub adlı yirmi bablık; Ğayetu'l-intifa fi'l-amel bi'l-bahş ellezi fi ahir kavsi'l-irtifa isimli onbir bablık ve er-Risaletu'l-mulahhasa fi'l-amel bi'r-rubi'l-muceyyeb adlı otuz bablık üç çalışması daha vardır. Bu eserlerden Mucmeletu'l-matlub'a önemine binaen Ali b. Mami el-Tunusi el-Hanefi (öl. 1120/1708'den sonra) bir şerh yazmıştır. er-Risaletu'l-mulahhasa ise Cemaleddin Abdulvehhab el-Mardini (öl. 823/1420) tarafından Şerhu'r-risaleti'l-mardiniyye adıyla şerhedilmiştir [İ.Ü. Ktp., AY, nr. 3232/8]. Bu eserler muhtemelen yazarın zaman içerisindeki tecrübelerini yansıtan verilerle zenginleştirilerek yeniden kaleme alınmış çalışmalardır. Nitekim er-Risaletu'l-mulahhasa'nın yalnızca Türkiye yazma kütüphanelerinde sekizi aşkın nüshası mevcuttur [İzgi, c. I, s. 438-439]. el-Durru'l-mansur'un quandrantın kullanımıyla ilgili önemli bilgiler içeren mukaddimesi W. H. Worrell ve W. Carl Rufus tarafından incelenmiş ve İngilizceye tercüme edilmiştir [Scripta mathematica, S. 10 (1944), s. 170-180]. 5. Cemaleddin, Ali b. Muhammed el-Heysemi'nin Rahatu'l-kulub adlı yine sinüs quandratıyla ilgili olan eserini, muhtemelen eğitime ilişkin kaygılarla, Risale fi'l-amel bi-rubi'd-daire el-mevdu fihi'l-cuyub adıyla yirmi babta manzum hale getirmiştir. Astronomi aletlerine ilişkin bu eserlerinin yanında meçhul bir müellif Cemaleddin'in yine sinüs quandrantıyla ilgili Telhis el-rubi'l-muceyyeb adlı zamanımıza gelmeyen onyedi bablık bir eserine dayanarak bir risale kaleme almıştır. Bu durum Cemaleddin'in eserlerinin başta Mısır olmak üzere Biladu'ş-Şam ülkelerindeki muvakkitler nezdinde ne kadar itibarlı olduğunu ve kullanıldığını gösterir. Cemaleddin'in astronomi aletleri ve zaman cetvelleriyle ilgili bu eserlerinden başka musiki sahasında da iki eseri mevcuttur. el-Lafz er-raik fi mevlid Hayri'l-halaik adlı birinci eseri Hz. Peygamber'in doğum günü anma törenlerinde okunacak mevlid benzeri manzum ve mensur karışımı bir eserdir. İkinci eseri ise Mukaddime fi kavanini'l-enğam adını taşır; bu eserin bazı nüshaları Urcuze kelimesiyle başladığından ayrı iki eser gibi düşünülmüştür. Eserde müellif musiki makamlarını Fars sisteminden farklı olarak takdim etmiştir. Bu nedenle eser Arap musiki kültüründe büyük bir rağbet görmüştür. el-Safadi bu eseri kendisinin yazdığı Risale fi'l-musiki adlı çalışmasına, müellifin ismini zikretmeksizin, aynen almıştır. Kaynaklar Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehavî, el-Dav el-Lami li-Ehli'l-Karni't-Tasi, c. V, Beyrut trsz., s. 19; David King, "Al-Maridinî, Jamal al-Din and Badr al-Din", Encyclopedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, Edit. Helaine Selin, Dordrecht 1997, s. 601-602. David King, A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library, c. V, Kahire 1986, s. 66-67. David King, Islamic Astronomical Instruments, London 1987, X, s. 219-242. David King, Islamic Mathematical Astronomy, ikinci baskı, Hampshire 1993, III, s. 531-555. M. Plessner, "Maridini", MEB İslam Ansiklopedisi, c. VII, İstanbul, s. 340. H. Suter, s. 170 (nr. 421). C. Brockelmann, GII, 169 [s. 218], SII, s. 218. G. Sarton, Introduction..., III/2, s. 1532-1533. Amnon Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings (c.900-1900), München 1979, s. 275-278. Kehhale, MM, c. VI, s. 53. Keşf, 2006 [el-Verekat fi el-amel bi-rub el-mukanterat]. C. İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I, İstanbul 1997, s. 438-439, 442.