İhsan Fazlıoğlu: "Celaleddin Ubeydî"

İhsan Fazlıoğlu: "Celaleddin Ubeydî"

Kimliği ve hayatı hakkında hemen hemen hiç bilgi bulunmayan Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî, bir eserinin nüshasının zahriyesindeki kayda nazaran Kutbuddin Şirazî'nin öğrencisidir (Süleymaniye Ktp. Nuri Efendi nr. 149/2, yaprak 16b-81b). Zamanımıza gelen astronomi eserlerinin nüshalarının daha çok Türkiye yazma kütüphanelerinde bulunmaları, Anadolu'da yetiştiğini ve faaliyette bulunduğunu gösterebilir. Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî, XIV. yüzyılda Merağa matematik-astronomi okulunun oluşturduğu uygun ortamda araştırmalarını sürdürmüş; daha çok İbn Heysem'im ilm el-hey'e çizgisini devam ettiren eserler üzerinde çalışmıştır. Bu çerçevede Mahmud el-Çağminî'nin el-Mulahhas fi ilmi'l-heyeti'l-basita adlı eserini Şerh etmiştir. Eserin önsözünde Şerh'i ders verdiği medresedeki bazı müderris ve öğrencilerin isteği üzerine üç gece içerisinde kaleme aldığını belirtir. Eserin günümüze gelen ve Türkiye'deki yazma kütüphanelerinde bulunan yirmi nüshası mevcuttur (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed nr. 3325, yaprak 1b-34a). Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî'nin dikkati çeken diğer astronomi çalışması Nasiruddin Tusî'nin el-Tezkire fî ilm el-hey'e adlı eserine Beyân el-Tezkira ve tibyan el-tabsira adıyla Şubat 1328'de yazdığı şerhtir. Eserin adında bulunan 'el-tabsira' Muhammed Harakî'nin (öl. 1142) önemli eseri el-Tabsira fî ilm el-hey'e'yi telmih içindir. Eserin yalnızca Türkiye yazma kütüphanelerinde dört nüshası mevcuttur (bkz. Bursa Haraççıoğlu nr. 1207). Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî'nin her iki çalışması bazı nüshalarda beraber ciltlenmiştir. Muhtemelen bu durum her iki şerhin birbirini tamamladığı düşüncesinden kaynaklanıyordu. İlm el-hey'e geleneğinin iki önemli eserine kaleme aldığı şerhler henüz incelenmediğinden Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî'nin astronomi tarihindeki yerini belirlemek şimdilik mümkün değilse de muhtelif medreselerde bu konuda verdiği dersler ilm el-hey'e geleneğinin yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur denebilir. Kaynaklar: Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, I, 624. İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 389, 401-402. Karatay, Fehmi Ethem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1966, III, 755 (nr. 7058), 763-764 (nr. 7083). Katip Çelebî, Keşf el-Zunun 'an Esami' el-Kutub ve el-Funun, İstanbul: 1941-1943, II, 1819. Ragep, F. J., Nasir al-Din al-Tusi's Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fi 'ilm al-hay'a), New York: 1993, I, 61-62.