İhsan Fazlıoğlu: "Bedreddin Mardinî"

İhsan Fazlıoğlu: "Bedreddin Mardinî"

Bedreddîn Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Mârdînî el-Dımeşkî, el-Kâhirî el-Şâfi`î, ilm-i mîkâtin ünlü ismi Cemâluddîn Abdullah el-Mardînî'nin (öl. 809) kız tarafından torunu olduğundan Sibt el-Mârdînî diye tanınır. 14 Zi'l-ka`de 826'da Kâhire'de doğdu. Hicrî 839 tarihinde başladığı tahsil hayatında, dönemin Şâfi`î ulemasından, Nûruddîn el-Bulbîsî, Celâluddîn Muhammed el-Mahallî (öl. 864) ve A`lemuddîn el-Belkînî'den (öl. 868) dil ve din ilimleri; A`lâuddîn el-Kalkaşendî (öl. 856) ile İbn Hacer el-Askalânî'den (öl. 852) fıkıh, ferâiz ve hadis; matematikçi-astronom İbn el-Mecdî'den (öl. 850) hesap, ferâiz ve mîkât okudu; bir çok dersinde ona mülâzemet etti. Bundan dolayı el-Şensûrî, "O, hocası İbn el-Mecdî'nin hülâsasıdır" demektedir (Feth el-karîb, c. I, s. 3). Bir çok kez, Mekke, Medîne ve Kudüs'e gitti; iki kez Şâm'ı ve Hamâ'yı ziyaret edip burada bulunan âlimlerden ders aldı. Özellikle Mekke'de Şerefuddîn Ebû el-Feth el-Merâğî'den (öl. 859) istifade etti. 907/1501'de Kâhire'de öldü. Sibt el-Mardînî, matematikçi, astronom, fakîh, ferâizci ve dilci olarak tanınan çok yönlü bir âlimdir. Ezher Câmi`î'nde muvakkit olarak uzun yıllar çalıştı, Kâhire'de, başta Câmi`b İbn Tûlûn olmak üzere bir çok yerde ders verdi; hesap, mîkât ve ferâiz sahasında döneminde kendisinden en çok istifade edilen isim oldu. Pek çok öğrenci yetiştirdi; Şemsuddîn Muhammed el-Neşîlî, Şemsuddîn Muhammed el-Bulbîsî ve İbn Haccî diye meşhur Necmuddîn Yahya el-Dımeşkî (öl. 888) kendisi gibi hesap sahasında ünlü olan öğrencileriydi. Sibt el-Mardînî, muhtelif ilmî sahalarda eser vermiş olmuş olmasına rağmen, daha çok bir matematikçi ve astronom olarak tanınır. Onun çizgisi, Şâfi`î fıkıh geleneğinin, Gazzâlî'yle başlayan felsefî muhtevadan arındırılmış riyazî ilimler anlayışının bir devamıdır. Mısır'da İbn el-Hâim'le, Mağrib İbn el-Bennâ okulundan da beslenerek zirveye ulaşan, İbn el-Mecdî'yle devam edip Sibt el-Mardînî'yle tam manasıyla olgunlaşan bu gelenek, 'felsefe yapma" anlamındaki bir matematik yahut astronomi ilmîni önemsememiş, daha çok 'somut nesnelere uygulanan fonksiyonel semboller sistemi' çerçevesinde kalmıştır. Bu ilkeden hareket eden Mısır okulu, sayıların yahut astronomik olguların mâhiyetlerini araştırmamış; tersine bunların aralarındaki ilişkilerin adedî veya hendesî ifadeleriyle yetinmiştir. Bu tavır da neticede bu okulu, içeriksiz, mistisizmi dikkate almayan, 'hesap' yönü ağır basan pratik-uygulamalı bir matematik ve astronomiye ulaştırmıştır. Öte yandan Sibt el-Mardînî'nin tavrında dikkat çeken diğer bir özellik, mensub olduğu çizginin ileri gelen ismi İbn el-Hâim ile hocası İbn el-Mecdî'nin aksine hisâb-i hindî'yle ilgilenmemesi; bütün hesap çizgisini fıkhî geleneğe bağlı kalarak hisâb-i havaî'yle sınırlandırmasıdır. Sibt el-Mardînî'nin, İslam astronomi tarihi açısından en önemli özelliklerinden birisi ise, hocası İbn el-Mecdî'nin hisâb-i sittîn'i için "mukaddime" olarak kaleme aldığı Keşf el-hekâik fî hisâb el-derec ve el-dekâik isimli eseri, Rekâik el-hakâik fî hisâb el-derec ve el-dekâik adıyla şerhetmesi (KZ, c. I, s. 758), şerhinin de daha sonra hemen hemen bütün İslâm coğrafyasında bu hesap sistemi için temel kaynak halini almasıdır (bkz. "Hisâb-i sittînî" ve "Osmanlılarda hisâb-i sittînî", DİA). Yukarıda özetlenen çerçevede eser veren Sibt el-Mardînî, hesap, ferâiz, vesâyâ, mîkât, astronomi âletleri, nahiv ve diğer alanlarda pek çok eser kaleme almıştır. Bu eserler de başta Mısır ve çevresi olmak üzere, Osmanlı coğrafyasında el-kitapları olarak yaygın ve sürekli bir şekilde kullanılmıştır. el-Sehâvî, bizzat Sibt el-Mardînî'nin kendisine yalnızca mevâkît sahasında irili ufaklı ikiyüz eser yazdığını söylediğini yazar (el-Dav el-lâm`i, c. IX, s. 36); el-Şensûrî'de aynı bilgiyi tekrar eder (Feth el-karîb, c. I, s. 4). Günümüze zikredilen sahalarda elliyi aşkın çalışması ulaşan Sibt el-Mardînî'nin bazı önemli eserleri şöyle sıralanabilir: 1. İrşâd el-tullâb ilâ vesîlet el-hisâb (KZ, c. II, s. 210): İbn el-Hâim'in Vesîlet el-hisâb adlı hesab-i hevâî sahasındaki eserinin şerhidir (bkz. "İbn el-Hâim", DİA ve "Osmanlılarda hesâb-i hevâî", DİA). 2. Keşf el-ğevâmiz fî ilm el-ferâiz: Ferâiz sahasında çokça kullanılan düzenli ve muhtevalı bir eserdir. Bizzât müellifi tarafından İrşâd el-fâriz ilâ keşf el-ğevâmiz adıyla şerhedilmiştir (nşr. Avd b. Recâ el-Avfî, Medîne 1996). 3. Tuhfet el-ehbâb fî ilm el-hisâb (KZ, c. I, s. 361): Osmanlı coğrafyasında hesâb-i hevâî sahasında yaygın olarak kullanılan bir kitaptır (bkz. "Osmanlılarda hesab-i hevâî", DİA). 4. el-Tuhfet el-mârdîniyye fî şerh el-yâsemîniyye: Mağribli matematikçi İbn el-Yâsemîn'in cebir sahasındaki Urcûze'sinin şerhidir (nşr. Abdullah el-Cebûrî, Mecellet â`lem el-kutub, c. II, S. II, Riyâd 1981, s. 294-300). Aynı eseri, el-Lum`at el-mardîniyye fî şerh el-yâsemîniyye adıyla tekrar şerhetmiş, bu şerh de yaygın olarak kullanılmıştır (nşr. Muhammed Suveysî, Kuveyt 1983). 5. el-Kavl el-mudi`fî şerh el-mukni` (İzâh el-meknûn, c. II, s. 251): İbn el-Hâim'in cebir sahasındaki el-Mukni`adlı eserinin şerhidir. Aynı esere el-Mumti`fî şerh el-mukni`adıyla başka bir şerh daha yazmıştır. 6. el-Risâlet el-fethiyye fî a`mâl el-ceybiyye: Rub` el-muceyyeb aletinin yapımı ve kullanılışıyla ilgili trigonomterik hesapları gösteren ve yaygın olarak kullanılan bir eserdir (nşr. Sabâh Mahmûd Muhammed, Mecellet âdâb el-mustansiriyye, c. VIII -1984-). Onu aşkın şerh ve nazmı vardır; ayrıca iki kez Türkçe'ye tercüme edilmiştir (İzgi, c. I, s. 435-438). 7. Şerh el-rahbiyye fî ilm el-ferâiz: Muhammed b. Ali el-Rahbî'nin (öl. 577) kaleme aldığı Buğyet el-bâhis a`n cumel el-mevâris adlı eserinin şerhidir (nşr. Mustafa Zîb Buğâ, Kâhire trsz., Dımeşk 1988; nşr. Kemâl Yusûf el-Hût, Beyrut 1989). Aynı esere Şerh metn el-rahbiyye adlı ikinci bir şerh kaleme almıştır (nşr. Abdullah b. İbrahim el-Ensârî, Davha 1984) 8. Lakt el-cevâhir fî tahdîd el-hutût ve el-devâir: Küresel astronominin terimleri hakkındadır (Kâhire 1299/1881). 9. Kifâyet el-kanû`fî el-a`mel bi-el-rub`el-şimâlî el-maktû`: Mukantarât adlı astronomi aletinin yapımı ve kullanımı hakkındadır. Çok yaygın olarak kullanılan eser, üç kez Türkçe'ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1273/1856; İzgi, c. I, s. 443-444.). Kaynaklar el-Sehâvî, el-Dav el-lâmi`, c. I, s. 300, c. II, s. 36, c. III, s. 312, c. V, s. 19, 161, c. VI, s. 271, c. VII, s. 35, 161, c. IX, s. 35-36, 60, c. X, s. 252; el-Şevkânî, el-Bedr el-tâli`, c. II, s. 242; İbn el-İmâd, Şezerât el-zeheb, c. VII, s. 289; Hediyyet el-arifîn, c. II, s. 218- 219; İzâh el-meknûn, c. I, s. 238; Tûkân,Turâs el-arabî fî ? s. 459; Ziriklî, A`lâm, c. I, 121,173, c. III, s. 279, c. VI, s. 230, 283, c. VII, s. 282; Kehhâle, Mu`cem el-muelifîn, c. I, s. 221, c. II, s. 20, c. V, s. 9, c. VI, s. 53, c. VIII, s. 311, c. IX, s. 108, c. XI, s. 188; Sıbt el-Mardînî, Keşf el-ğevâmiz fî ilm el-ferâiz, nşr. Avd b. Recâ el-Avfî, Medîne 1996, Önsöz, s. 9-32; el-Şensûrî, Feth el-karîb el-mucîb bi-şerh kitâb el-tertîb, c. I, s. 3; Muhammed İsa Sâlihiye, el-Mu`cem el-şâmil li-el-turâs el-arabî el-matbû`, c. III, Kâhire 1993, s. 145-146; Abbâs el-Azzâvî, Tarîh ilm el-felek fî el-irâk ve a`lâkatuhu bi--el-ektâr el-islâmiyye ve el-arabiyye fî el-u`hûd el-tâliye li-eyyâm el-Abb-Abbâsiyyîn, Bağdâd 1958, s. 187-196; Sabâh Mahmûd Muhammed, Mecellet âdâb el-mustansiriyye, c. VIII (1984), s. 411-419, Suter nr. 445; GAL, II, s. 216-218 ve 468; SII, s. 215-217 ve 484; David King, A Survey of the scientific manuscripts in the Egyptian national library, Indiana 1986, s. 80-82; Bedr Abdurezz; Bedr Abdurrezzâk Elmâs, "Bedruddîn Muhammed b. Ahmed el-Dımeşkî el-Şehîr bi-Sibt el-Mardînî 'Asruhu ve Hayatuhu", Mecellet el-şerîa` ve el-dirâsât el-islâmiyye, S. 34, s. 191-230; İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I, s. 229, 240, 434-439, 443-444; David Kind, "Al-Mâridînî, Jamâl al-Dîn and Badr al-Dîn", Encyclopedia of the History of Science, ? in Non-Western Cultures, s. 601-602.