İhsan Fazlıoğlu: "Muhammed Bakır Yezdî"
Kısaltılmış hâli için bkz.:?Muhammed Bâkır Yezdî?, T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXX, İstanbul 2005, s. 507-508.
|
Hayatı hakkında kaynaklarda hemen hemen hiç bir bilgi bulunmayan Muhammed Bakır b. Zeynelabidin el-Yezdî, I. Şah Abbas ve Şah Safî dönemlerinde Safevî İran'ında yetişen, Yezd asıllı, klasik İslam matematiğinin son büyük temsilcilerinden birisidir. Bazı kaynaklarda Bahauddin el-Amilî'nin (953-1031/1547-1622) öğrencisi bazılarında ise hocası olarak gösterilen el-Yezdî (A'yan, c. IX, s. 181), özet olarak, Giyaseddin Cemşid el-Kaşî'nin Miftahu'l-hisab adlı eserinin muhtevasını, Uyunu'l-hisab adlı çalışmasında zenginleştiren bir matematikçi olarak dikkat çeker. el-Yezdî matematik çalışmalarını, tevarüs ettiği Semerkand matematik-astronomi okulunun birikimi üzerine kurar. Özellikle hisab-ı hindî temelinde algoritmik hesabı, Osmanlı coğrafyasındaki çağdaşı Ali Efendi'ye [İbn Hamza] benzer biçimde en son sınırlarına ulaştırır. Bu çerçevede Cemşid el-Kaşî'nin ondalık kesirler konusundaki çalışmalarını, Osmanlı coğrafyasında Takiyeddin Rasıd'ın seviyesinde olmasa da, dikkate alır. Ancak onun en önemli başarısı sayılar teorisinde görülür: Dost sayılar konusunda Sabit b. Kurre'den başlayıp Kemaleddin Farisî ve İbn el-Benna üzerinden sürüp gelen çalışmaları devam ettiren el-Yezdî, daha sonra Descartes'a nisbet edilen (9363584, 9437056) dost sayı çiftini de ilk olarak hesaplayan matematikçidir. Bunun ötesinde el-Yezdî, Naini'ye göre kadim sayılar teorisinde bulunmayan yeni bir sayı türü keşfetmiştir. 'Eşit Ağırlıklı Sayılar' [el-a'dad el-muteadile=equilibrium/equal weight numbers] adı verilen bu sayılar şu biçimde dile getirilebilir: ve gibi iki doğal sayının bölenleri toplamı biribirine eşitse yani ise ve eşit ağırlıklı sayılardır. el-Yezdî bu tür sayılara 39 ve 55'i örnek verir [bölenler toplamı 17]; şarihi el-Hatun Abadî ise 12 ve 26 çiftini ekler [bölenleri toplamı 16]. el-Yezdî, Ahmed b. Halil'le başlayan kombinasyon hesabı ile dayandığı temel kavramlar üzerinde de durur ve bu konudaki çalışmaları tekrar ele alır; böylece kombinasyon hesabında Cemşid el-Kâşî ve Takiyeddin Râsıd gibi geç dönem matematikçilerin çalışmalarını tamamlar. el-Yezdî'nin matematik çalışmalarının diğer önemli bir sahası hem sayılar teorisini hem de cebiri ilgilendiren belirsiz denklemlerin hem tam hem rasyonel analizidir. Kerecî okulunun analitik anlayışına bağlı olarak yürüttüğü araştırmalarında el-Yezdî, örnek olarak, denkleminin tam sayı çözümünü araştırmış ve tamamen sayısal (aritmetik) bir çözüm teklif etmiştir. Bunun için 'nin çift ve tek olma durumlarını yöntemli olarak (mod 4) ve (mod 8)'e eşit olacak biçimde hesaplamıştır. Bunun yanında üçüncü dereceden denklemler konusunda yine analitik okul çerçevesinde çalışmalar yürütmüş, bazı özel tür üçüncü dereceden denklerimin köklerini numerik olarak tespit etmiş; ayrıca 'in açılımı üzerinde durmuştur. Matematik Eserleri: el-Yezdî'nin matematik çalışmalarında dikkati çeken en önemli noktalardan birisi, Nasiruddin Tusî'nin Grek hendesî matematiğine ilişkin tercüme metinlere yaptığı Tahrirler üzerine Şerh ve Haşiye yazmasıdır. Öte yandan diğer bazı esrelerinde de Cemşid el-Kaşî ile Bahauddin el-Amilî'nin temsil ettiği algoritmik matematiği geliştirmiştir. Bu çerçevede el-Yezdî'nin önemli matematik eserleri şu şekilde sırlanabilir: 1. Uyunu'l-hisab: Hisab-i hindî sahasındaki eser, pozitif tam ve rasyonel sayılar aritmetiği ile kök hisabı, hisab-i sittini, mesaha; dört orantılı sayı, çift yanlış hesabı ve cebir ile denklem çözümlerini ihtiva eden yedi bölümden oluşur. (İstanbul Üniversitesi, AY, nr. 1023; Topkapı Emanet Hazinesi, nr. 1993). Dost sayılar konusunda bir Zeyl içeren nüshaları da bulunmaktadır. Eser, İran-Hind dünyası yanında Osmanlı matematiğinde de, az da olsa, kullanılmıştır. Muhammed Bakır b. Mir İsmail Hatun Abadî tarafından Farsça'ya tercüme edilen eseri, el-Yezdî'nin torunu Muhammed Bakır b. Muhammed Huseyn, 1106'da Kifayetu'l-lubab fi şerh müşkitat uyuni'l-hisab adıyla şerhetmiş, bazı konularda yeni katkılarda bulunmuştur. 2. Şerh hulasat el-hisab: Bahauddin el-Amilî'nin eserinin Şerh'idir. Ders kitabı olması hasebiyle el-Amilî tarafından kısaca incelenen konular el-Yezdî tarafından ayrıntılı bir biçimde şerhedilmiştir (Tahran, Meşhed nr. 8528). 3. Şerhu'l-makaleti'l-aşire min tahrir usul İklides: Sürekli nicelike dayalı irrasyonel sayıların araştırması olan Euklides'in Usul'unun Nasiruddin Tusi Tahrir'inin onuncu makalesinin Şerh'idir (Tahran, Sipahsalar nr. 460/13 ,Tahran, Millî nr. 864). 4. Haşiye ala tahriri'l-kure ve'l-ustuvane: Archimedes'in Kitabu'l-kure ve'l-ustuvane adlı eserinin Nasiruddin Tusî tarafınadan yapılan Tahrir'ine Haşiye'dir (Tahran, Kitabhane-i meclis nr. 171/1). 5. Havaşin ala tahrir kitabi'l-eşkali'l-kuriyye li-Menelaus: Menelaus'un küreler konusundaki eserinin şerhidir (St. Petesburg nr. 144/9). 6. Şerh tahrir kitab el-uker li-Thedosios: Thedosios'un küreler hakkındaki hendesî eserinin şerhidir (Tahran, Mutemid nr. 117/17). 4. Futuhat Ğaybiyye: Farsça olan bu kitap Ebu'l-Vefa el-Buzcanî'nin Berahin el-amal el-hendese adlı kitabının şerhidir (Kitabhane-i Asitan-i Radavî nr. 5371; Meşhed, Rıda nr. 144). Astronomi eserleri: el-Yezdî'nin astronomi eserleri üzerinde henüz matematik eserleri gibi, yeterli çalışmalar yapılmadığından muhtevalarına ilişkin şimdilik bir şey söylemek mümkün değildir. el-Yezdî'nin astronomi-astroloji sahasındaki önemli eserleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Şerh mucmel el-usul: Kuşyar bi Lebban el-Cilî'nin astroloji konusundaki ünlü eserinin şerhidir (Taşkent nr. 2572/36). 2. Tuhfet el-muneccimin: Astroloji konusunda genel bir eserdir (Taşkent nr. 461). 3. Matla el-envar ve matla el-enzar: Astronomi konusundadır (Tahran, Meşhed nr. 319/3) 4. Mizan el-sefaih: Usturlab aleti hakkındadır (Tahran, Mutamid nr. 117/1). Kaynaklar Roshdi Rashed, Encyclopedia of the History of Arabic Science, London 1996, II, 358, 380, 391, 401, 402, 407, 410. Roshdi Rashed, "Nusus li-tarih el-adad el-mutehabbe ve hisab el-tevafukat", Journal for the History of Arabic Science, c. VI, sayı: 1-2 (Aleppo 1982), s. 222-226, 268-269, 276. Roshdi Rashed, The Development of Arabic Mathematics: Between Arithmetic and Algebra, (İngilizce çevirisi: A. F. W. Armstrong), Hollanda 1994, s. 131, 282, 286. Ebu'l-Kasım el-Kurbanî, Zindeginâme-i riyâzîdânân-ı devre-i İslâmî, Tahran 1365, s. 436-441. Alireza Dja'farî Naini, "A New Type of Numbers in a Seventeenth Century Manuscript: Al-Yazdî on Mumbers of Equal Weight", Journal for the History of Arabic Science, c. VII, sayı: 1-2 (Aleppo 1983), s. 125-138. Alireza Dja'farî Naini, Geschichte der Zahlentheorie im Orient im Mittelalter und zu Beginn der Neuzeit unter besomderer Berücksichtigung persicher Mathematiker, Braunschweig 1982, s. 4-51, 57-72, Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, Supplement, II, s. 591/3, 1024/72. Fuat Sezgin, GAS, c. V, s. 115/58, 130, 155/c, 143/9, 163/9, 325/10. Storey, c. II, s. 3. es-Seyyid Muhsin el-Emin, A'yan el-Şia, tahkik: Hasan el-Emin, Beyrut 1983, s. 181. el-Yezdî, Uyun el-hisâb, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine nr. 1993, yaprak 9b, 20a-b, 49a-b; Sonja Brentjes, "The First Perfect Numbers and Three Types of Amicable Numbers in a Manuscript on Elemantary Number Theory by Ibn Fellûs", Erdem, c.IV, sayı.11, Mayıs 1988; 477, Türkçe tercümesi: Melek Dosay, s.494 |
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder