İhsan Fazlıoğlu: "Hubûbî"

İhsan Fazlıoğlu: "Hubûbî"

Kısaltılmış hâli için bkz.: “Hubûbî", T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XVIII, İstanbul 1998, s. 270-271.

Ebû Ali el-Hasan b. Hâris el-Hubûbî el-Harizmî (öl. 388/998 civ.), kadı, fakih ve matematikçi... Hayatı hakkında fazla bilgi olmamakla beraber yakın zamanlarda ünlü matematikçi ve astronom Ebu'l-Vefa el-Buzcânî'nin (328-388/940-998; bkz. DİA, c. X, s. 348-349; DSB, c. I, s. 39-43) muasırı olduğu tespit edilmiştir. İbn İrak ve Birunî (bkz. DİA, c. VI, s. 206-215; DSB, c. II, s. 147-158) gibi alimlerin ifadelerinden muasırları tarafından zamanın ileri gelen matematikçilerinden biri olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. Şam, Zahiriye Kütüphanesi, nr. 4871, yaprak 82a-b'de bulunan, Ebu'l-Vefa'ya ait bir risalede, Hubûbî'nin "yüksekliği bilinmeyen bir üçgenin kenarları vasıtasıyla alanını bulma" hakkındaki bir sorusuna, bizzat Ebu'l-Vefa tarafından cevap verilmektedir. Bu kayıttan Hubûbî'nin kesinlikle Buzcânî'nin muasırı olduğu anlaşılmaktadır. Buzcânî, Hubûbî'nin sorusuna , daha önce Archimedes, Heron, Benu Musa, Hâzin, Birûnî, gibi bir çok büyük matematikçi'nin üzerinde çalıştığı ve matematik tarihinde Heron nazariyyesi olarak bilinen förmülle, fakat farklı bir şekilde cevap vermektedir. Buzcânî'nin cevabı, =c, =b ve =a üçgenin kenarları olmak üzere, şeklinde özetlenebilir. Ebu'r-Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî, Kitab İstihraçi'l-evtar fi'd-daire bi-havassi'l-hatti'l-munhanî'l-vaki fiha, adlı eserinin ikinci faslının birinci teoreminde "Eşit olmayan iki parçaya bölünmüş herhangi bir dairenin yayı bir doğru ile birleştirilir ve yayın ortasından bu doğruya bir dikme indirilirse, doğru iki eşit parçaya bölünür" yani " kırık doğrusu, ABC yayı üzerinde olsun. ABC yayının ortasından dikmesi doğru üzerine indirilsin. kırık doğrusu iki eşit parçaya bölünmüş olur. Sonuçta , ve 'nin toplamına eşittir" şeklinde ifade edilen Archimedes teoremini verir. Metinden anlaşıldığı kadarıyla, diğer bir çok matematikçi gibi Birunî tarafından da önemsenen bu teori, yedi farklı şekilde ispatlanır. Çünkü bu teoremin yardımıyla Sin 'nin değeri belirlenmekte ve sinüs fonksiyonu için gerekli olan trigonometrik değerler tablosu hazırlanmaktadır. Biruni, zikrettiği bu yedi ispat şeklinden ikisini Hubûbî'ye atfeder. Birûnî'nin hocası, Ebu Nasr Mansur b. Irak, Birûnî'ye yazdığı Marifetü'l-kısiyi'l-felekiyye adlı risalesinde Ebu'l-Vefa el-Buzcanî'nin, Ebu Ali el-Hubûbî'ye küresel trigonometri konusunda bir mektup yazdığını belirtmektedir. Gıyaseddin Cemşid el-Kaşi ise, Miftahu'l-Hisab'ında, bazı tereke ve vesaya problemlerinin cebir ve geometri yolu ile çözümlerini Hububi'ye atfetmektedir. Bu da Hubûbî'nin bu konulardaki etkisinin uzun yıllar sürdüğünü ve eserlerinin kullanıldığını göstermektedir. Cemşid el-Kaşi'nin Hububi'ye nisbet ederek verdiği çözüm yöntemine bakıldığı zaman, Hububi'nin, İslam matematiğinde bilinmeyenin tespiti için kullanılan hutut ve sutuh tarikini kullandığı görülür. Cemşid el-Kaşi'nin ifadeleri bu tarikin Hububi'nin keşfi olduğunu göstermektedir. ESERLERİ: 1. Kitabu'l-İstiksâ fi'l-cebr ve'l-mukabale: Hubûbî'nin en çok tanınan eseridir. Ayrıca bu eser Kitabu'l-İstiksâ ve't-Tecnis fi'l-Hisab olarak ta bilinir. Eseri zikreden Katip Çelebi'ye göre, Hubûbî eserde, temel aritmetik ve cebir bilgilerini serimledikten sonra vesaya ve tereke hisablarını cebir ve mukabele yolu ile çözmüştür (KZ, c. I, s. 80). Eserin günümüze gelen nüshalarının muhtevaları Katip Çelebi'nin verdiği bilgileri doğrular mahiyettedir. Buna göre, Hububi eserinde, Harizmi'nin sistemleştirdiği cebir ve mukabele ilmi içerisinde mevcut teorik malumatı verdikten sonra bu bilgileri vesaya hisaplarına uygulamaktadır. Bunun yanında Hububi, Cemşid el-Kaşi'nin kendisine atfettiği hutut ve sutuh tarikiyle vesaya problemlerini çözme konusunda da örnekler vermektedir. Dünya yazma kütüphanelerinde pek çok nüshası vardır (Türkiye kütüphanelerinde bulunan nüshaları için mesela bkz. Süleymaniye Ktp., Molla Çelebi, nr. 47/3, yaprak 212b-248b, eski ve yırtık, istinsahı h. 556; Kayseri Raşid Efendi, nr. 1226, 37 yaprak, istinsahı h. 1200'den sonra; Millet Ktp., Feyzullah nr. 1366, istinsahı h. 858, yaprak 41a-95a, nesih, müstensih: Muhammed b. Muhammed). 2. Yakın zamanlarda Board kütüphanesi nr. 1118'de miras problemlerini ele alan Hubûbî'ye ait yeni bir risale bulunmuştur. Risalenin içinde bulunduğu mecmuada, hemen akabinde et-Tecnis fi'l-Hisab'ın yazarı Siracuddin Ebu Tahir Muhammed b. Abdurrâşid el-Secâvendî'nin bu risaleye olan şerhi gelmektedir. Hubûbî'nin risalesi bir giriş ve dört fasıldan oluşmaktadır. Giriş kısmında dört temel aritmetik işlem, pozitif tam ve rasyonel sayıların kare kökünü alma, sayıların pozitif tam sayılara göre üslerinin hisabı gibi konular ele alınmaktadır. Diğer fasıllar miras problemleri ile ilgilidir. Bu problerin çözümü esnasında, bilinçli bir şekilde cebr ve mukabele, hutut, kareye tamamlama, dinar ve dirhem hisabı ile çift yanlış hisabı gibi beş farklı yöntem kullanılmıştır. Bu risalede ele alınan problemlerle, Cemşid el-Kaşi'nin Miftah'ında ele aldığı problemler arasında bir çok benzerlik vardır. Nitekim Cemşid de bu problemlerin Hubûbî'ye ait çözümlerini ismini zikrederek vermektedir. Ayrıca risalade Kitabü'l-İstiksa'ya da atıf yapılmaktadır. Bu atıf risalenin İstiksa'dan sonra telif edildiğini göstermektedir. 3. Kitabü'l-ihtisab: Sadece Kehhale'nin zikrettiği bu eser hakkında herhangi bir malumat tespit edilememiştir. 4. Kataloglarda, Hubûbî'ye Kitabu'l-Hisab ve'l-Cebr ve'l-Mukabele ile Kitabü'l-Hisab adlı iki ayrı eser daha nispet edilmektedir. Ancak bu iki eser, bir veya iki numaralı eserin aynısı veya onlardan birer parça olabilir. Kaynaklar E. S. Kennedy - Mustafa Mevaldi, "Ebu'l-Vefa and the Heron Theorems", Journal for the History of Arabic Science, c. III, S.I, 1979, s. 19-30, 50-53; Ebu Reyhan el-Birûnî, Kitab İstihraçi'l-evtar fi'd-daire bi-havassi'l-hatti'l-munhanî'l-vaki fiha, tenkitli metin: Harun İd er-Rabadi, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ürdün Üniversitesi, Amman 1977, s. 27, 30-31; Cemşid el-Kaşi, Miftahu'l-Hisab, neşreden: Nadir en-Nâbulsî, Dımeşk 1977, s. 555, 561; J. KH. Ibadov, "Mathematical Manuscripts by al-Hububi, al-Sajawandi and al-Amili in the Library of the Muslim Religious Board for Central Asia and Kazakhstan", Studies in History of Medicine and Science, c. XII, S. 1-2, 1993, s. 81-88; Carl Brockelmann, SI, s. 857; Ömer Rıza Kehhale, Mucemü'l-Müellifin, c. III, s. 214; Ramazan Şeşen, Nevadirü'l-Mahtutat, c. I, s. 265-266; Ali İshak Abdüllatif, "Muadeletü Heru[n]: İrcau'l-fadl li-ehli'l-fadl", Mecellet Mahadi'l-Mahtutati'l-Arabiyye, c. I, S. 31, Kuveyt 1987, s. 59-145; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Raşid Efendi Eski Eserler Kütüphanesindeki Yazmalar Kataloğu, Ankara 1995, c. I, s. 197; Fuat Sezgin, GAS, c. V, s. 336; H. Suter, Die Mathematiker..., s. 197, (nu. 491); Ebu'l-Kasım Kurbani, Zendekîname-i Rıyadiyyedânân Devre-i İslami, Tahran, s. 90-91; Dairetü'l-Mearif-i Bozorg-i İslami, c. şusem, Tahran 1373, s. 35-39; H. Suter, "Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise von Abu'l-Raihan Muh. el-Biruni", Beitrage zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im İslam, c. zweiter, Frankfurt 1986, s. 17-18.