İhsan Fazlıoğlu: "Şemseddin Semerkandî"

İhsan Fazlıoğlu: "Şemseddin Semerkandî"

Hayatı hakkında hemen hemen hiç bir şey bilinmeyen Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî el-Semerkandî, XIII. yüzyıl İslam dünyasında yaşadı. Kelam, mantık, felsefe, matematik ve astronomi sahalarında eser verdi; eserleri sonraki dönemlerde İslam dünyasındaki medreselerde ders kitabı olarak okutuldu. Şemseddin Semerkandî, içerisinde yaşadığı paradigma gereği temel ilimleri tahsil ettikten sonra kelam, mantık ve geometri sahasında uzmanlaştı. Bu sahada verdiği eserler hem kendisinden önceki Yunan-Helen ve İslam birikimini kuşatır hem de muhteva ve uslubta kendisinin ayrıntılara inen özgün katkılarını içerir. Eserlerinin en önemli özelliklerinden birisi geometrik formlara dayalı bir evren tasavvuruna sahip olmasıdır. Bu çerçevede İslam dünyasında "hendesî kelam" denebilecek bir hareketin kurucusu olarak görülebilir. Şemseddin Semerkandî, Eşkal el-Tesis adını verdiği teorik geometri eserinde Euclides'in İslam medeniyeti'ne Usul el-Hendese adıyla tercüme edilen Elemanlar'ından otuz beş şekli farklı bir şekilde tertip etti. İlk otuz şekil geometrik, son beş şekil ise geometrik cebirle ilgilidir. Beşinci postula sorununda Euclides'i savunan yazar bu konuda İslam Medeniyeti'ndeki eleştirileri de "fasid" bulur. Eserin en önemli özelliği isminin de delalet ettiği gibi var-olanlar dünyasını (Te'sis) temsil ettiği düşünülen temel geometrik formların (Eşkal) incelemesidir. Bu çerçevede eser geometrik varlık tasavvuruna yani İslam dünyasındaki şekliyle Platoncu felsefeye bir giriş olarak hazırlanmıştır. Eser ile Musa Kâdî-zâde'nin (1440'da hayatta) üzerine 1412 tarihinde Uluğ Bey'e ithafen yazdığı Tuhfet el-Reîs fî Şerh Eşkâl el-Tesîs isimli şerh ve bu şerh üzerine kalem alınmış onlarca haşiye, İslam dünyasında uzun yıllar, medreselerde "orta seviyeli" bir geometri kitabı olarak okutuldu. İslâm medeniyetinde gelişmiş olan farklı geometri anlayışlarını içeren bir özelliğe sahip olan eser ile şerhi beraberce yüzyıllar boyu İslam ulemasının orta düzeyde temel geometrik formasyonunu belirledi. Eşkal el-Tesis'de belirlediği çerçeveyi el-Sehâif el-İlahiyye adlı eserinde kelama uygulayan (Süleymaniye, Şehit Ali nr. 1688) Şemseddin Semerkandî bizzat bu eseri şerhetti ve adını el-Meârif fi Şerh el-Sehâif koydu. Bu iki eser de İslam dünyasında okutuldu. Şemseddin Semerkandî, kendi dönemindeki Aristotelesçi felsefenin temsil ettiği mantık bilimi üzerinde özellikle durdu. Kıstas el-Efkâr fi Tahkik el-Esrâr (Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya nr. 2565/2) adlı eseri Farabî ile İbn Sina (öl. 1037) tarafından inşa edilen ve Gazzalî (öl. 1111) ile Fahruddin Razî (öl. 1209) tarafından zenginleştirilen mantık ilmi çizgisini takip eder. İleri seviyede bir ders kitabı olarak düşünülen bu eser yazarın kendisine has düşüncelerini de içerir. Kıstas el-Mizan diye de tanınan eseri, Shabrancar 1853'de Hindistan'da yayınladı. Ayrıca eseri bizzat Şemseddin Semerkandî şerhetti (Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli nr. 2668). Mantık sahasında ayrıca kendisine Ayn el-Nazar fi el-Mantık adlı bir eser nisbet edilir. İlm-i cedel ve ilm-i adab sahasında olmalarına rağmen 1287'de Mardin'de bulunduğu esnada Burhanuddin el-Nesefî'nin eseri üzerine yazdığı Şerh el-Fusûs el-Burhaniyye fi İlm el-Cedel (Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa nr. 1688) ile el-Munyet ve el-Amel fi İlm el-Cedel ve Risale fi Adab el-Bahs ve el-Munazara (Adab Semerkandî) isimli eserlerinde de mantıkla ilgili konulara yer verdi. Özellikle Kitab Adab el-Bahs adıyla da tanınan son eser sahasındaki en iyi eser kabul edilir. Üzerine onlarca şerh ve haşiye yazılmış, beş yüzyılı aşkın bir süre medreselerde okutulmuş ve hala da okutulmaya devam etmektedir. Geometrik zihniyeti ile mantık araştırmalarının sonuçlarından hareket eden Şemseddin Semerkandî, İbn Sina'nın mantık, fizik ve metafizik'de son dönem felsefesini içeren, İslam düşünce tarihinde etkili olan ve hala etkisini sürdüren el-İşarat ve el-Tenbihat adlı eseri üzerine Beşaret el-İşarat adlı bir şerh yazdı (Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya nr. 2418). Burada kendi bakış açısından İbn Sina'yı sıkı bir eleştiriye tabi tutan Şemseddin Semerkandî, felsefenin muhtelif sahalarına ilişkin kendine has kanaatlerini de ortaya koydu. Şemseddin Semerkandî teorik astronomi sahasında Batlamyus'un Arapça'ya el-Macesti adıyla çevrilen, daha sonra da Nasiruddin Tusî (öl. 1274) tarafından yeniden düzenlenen (tahrir) eseri şerh etti (Şerh Tahrir el-Macestî, Berlin nr. 5656). Ayrıca astronomi konusunda el-Tezkire fi İlm el-Hey'e adlı genel bir eser yazdı. Şemseddin Semerkandî, Amel el-Takvim Kevakib el-Sabite adlı eserinde 1276-77 yılına ait bir yıldız kataloğu hazırladı. Ancak astronomiye ait eserleri henüz yeterince incelenmemiştir. Şemseddin Semerkandî, ayrıca kelam sahasında el-Mutekedat (Süleymaniye Laleli nr. 2432/3) adlı bir eser kaleme aldı. Tefsir sahasında yazmaya başladığı ama bitiremediği el-Sehaif fi el-Tefsir isimli eseri çok sonra Ahmed b. Mahmud el-Kirmânî (ö. 1564) tamamladı. Eserleri henüz incelenmemiş olan Şemseddin Semerkandî, çalışmalarında İslam dünyasında kendisinden önceki ve kendi dönemindeki blim adamlarının fikirleri hakkında bilgiler vermesi yanında, hem muhteva hem de uslubla ayrıntılara yönelik katkılarda bulundu ve özellikle pedagojik karekterli eserleriyle kendisinden sonraki ilim zihniyetini etkiledi. Kaynaklar: Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyet el-'Arifin, İstanbul: 1951-1955, II, 106. Bingöl, Abdulkuddüs, "Şemseddin Muhammed b. Eşref Semerkandî ve Kistas el-Efkâr'ı", Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, Erzurum:1991/19, 173-182. Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden: 1937-1949, c. I, 468, Supplement, I, 850. Dilgan, Hamid, "Démonstration du V postulat d'Euclide pars Shams-ed-Din al'Samarqandi", Revue d'historie des sciences et de leurs applications, 13 (1960), 191-196. -----------------, "Biography" in Dictionary of Scientific Biography, New York: 1970-1990. Suvaysi, Muhammad (nşr.), Eşkal el-Tesis li-Semerkandî Şerh Kadi-zade el-Rumi, Tunus: 1984, 23-26. Katip Çelebî, Keşf el-Zunun 'an Esami' el-Kutub ve el-Funun, İstanbul: 1941-1943, I, 39 vd., 105, , II, 1074, 1075, 1326. Ebu'l-Kâsim Kurbânî, Zandagî-nâma-i Riyâdîdânân Dawra-i İslâmî, Tehran: trsz., 275-288. Şemseddin Semerkandî, el-Sehaif el-İlahiyye, nşr. Ahmed Abdurrahman el-Şerif, Kuwayt 1985, 13-28.