İhsan Fazlıoğlu: "Bir Özgürlük Masalı"

İhsan Fazlıoğlu: "Bir Özgürlük Masalı"

Anlayış Dergisi (Sayı 40) Ekim 2006

Hikâye edilir ki, diktatörlükle yönetilen bir ülkede, insanlar despotizmin en ağır koşulları altında yaşıyorlarmış. Baskı o dereceye ulaşmış ki, omurgasızlaştırılan insanlar hemen hiçbir konuda konuşamaz; günlük yaşayışlarını 'evet' ve hayır' kelimeleriyle sürdürürlermiş. Bazıları ise yakınlarının veya çevresindekilerinin başlarına gelenlerden ürkerek 'evet' ile 'hayır'ı da kullanmaz; bütün işlerini kafa hareketleriyle yürütürlermiş. Gün gelmiş, dayanılmaz bir hal alan bu duruma ülkenin seçkin bir üniversitesinde görev yapan bir matematikçi itiraz etmeye karar vermiş; devlette görev yapan hatırı sayılır tanıdıklarını devreye sokarak despottan bir randevu almış ve kararlaştırılan gün ve saatte devlet konağına gitmiş. Matematikçi, öncelikle kendisini takdim etmiş; despotun kısa sorularına yanıt verdikten sonra konuya girerek ülkedeki mevcut durumu özetlemiş ve "özgürlük istiyoruz" demiş. Despot, ülkesinin bilim kamuoyundaki seçkin yerini, aracı olan dostlarının hatırını ve samimiyetini de dikkate alarak matematikçiyi dikkatle dinlemiş; sözü bittikten sonra "Bu ülkede her bireyin tüketemeyeceği sınırsız bir özgürlüğü var; ancak kişiler bu özgürlüklerini kullanmasını bilmiyorlar. Öte yandan özgürlük bizatihi sınırlılıktır" diyerek cümlelerini tamamlamış. Matematikçi "Nasıl olur?" diye sora yazmış ki despot "Bunu sana kanıtlayabilirim. Bunun için senin dilinle konuşacağım. Benim için özgürlük şu eşitliğe eşdeğerdir: ["?" = 100]. Şimdi evine git ve bana bu eşitliği yorumla, sonucu da bizzat sen getir" demiş. Matematikçi evine dönünce masasına oturmuş ve ülkesindeki siyasî dili de dikkate alarak kendisine verilen eşitlik üzerinde düşünmeye başlamış; uzun süren gündüz ve gecelerden sonra despotun amacını anlamış; anladıklarını da bir kâğıda yazmış: Eşitliğin sağ tarafı sabittir, değişmez; bu nedenle 'sağ' muhafazakârdır. Her dinî, ilmî, siyasî, vb? görüş esas itibariyle bir sabiteye sahiptir. Ancak bu sabite, sol taraftaki işlemlerle tahsil edilir. Sol taraftaki işlemlerin basitten karmaşığa dizilişi bir ülkedeki özgürlüğün genişliğini ve derinliğini verir. Fakat işlemler ne kadar karmaşık olursa olsun, amaç eşitliğin sağ tarafındaki sabiteyi elde etmektir; sabiteyi farklılaştıran her değişken yasaktır. Bu nedenle 'sol', işlemi, sağ'ı verecek biçimde örgütlemenin adıdır; dolayısıyla sol derin muhafazakârdır. Örnek olarak, basit despotizmde eşitlik "50+50=100" dür; biraz gelişmişinde ise, mesela, ¼1000-½300=100 yazılabilir; biraz daha gelişmişinde ise, mesela, 3(?64+¼100)-(?440+?60)=100 elde edilir. Kısaca, doğal, tam, rasyonel ve reel sayılar kümeleri içerisinde dört temel aritmetik işlem, üs ve kök hesaplarıyla, eşitliğin solundaki sabit değeri verecek biçimde sınırsız işlem yapma imkânına sahibiz. Çok daha karmaşık bir despotizm istiyorsak aritmetikten cebire geçebiliriz; o zaman denklemi eşitliğin solundaki sabiteyi verecek biçimde örgütleriz ki bu konuda da tüketemeyeceğimiz değişkenler bulabiliriz. Aritmetik nicelik ile cebirsel nicelik hoşumuza gitmiyorsa geometrik niceliği devreye sokar, mesela bir kenarı on birim olan bir karenin alanını hesaplayarak yahut diğer hendesî şekilleri, parabol, hiperbol, elips gibi koni kesitlerini kullanarak da sabitimizi elde edebiliriz. Çok ama çok daha karmaşık bir sistem arzuluyorsak, mesela, analitik geometriden, entegral ve diferansiyel hesabın çok daha gelişkin tekniklerinden istimdat edebiliriz. Kısaca, eşitliğin sol tarafı için sınırsız değişken üretme imkânımız var; demek ki, özgürüz; ancak bütün bu değişkenleri sağ taraftaki eşitliği, sabiteyi verecek biçimde örgütlemek zorundayız. Tam bu noktada şu sorulabilir: Eşitliğin sağ tarafındaki değer değil de sol tarafındaki verilse ne olur? Bu sorunun yanıtı açık: Tek bir işlem imkânımız var. Matematikçinin despotun verdiği eşitlik üzerinde yaptığı yorum günlük dile çevrilirse şöyle bir sonuç ortaya çıkar. İster dinî, ister ilmî, ister siyasî, vb? olsun her bakışın, görüşün eşitliğin sağ tarafında bulunan sabite/leri vardır. Zaten bütün görüşlerin nihaî amacı, eşitliğin sağ tarafındaki -kendilerine has- değeri/değerleri elde etmektir. Görüşlerin dar veya geniş, sığ veya derin olma özellikleri, eşitliğin sol tarafı için verdikleri işlem imkânıyla ölçülür. Bunun ötesinde bütün görüşler bir sabiteye/sabitelere göre yol alırlar; başka türlü söylersek her görüş kapalı bir aralıktır; bu kapalı aralıktaki işlem hacmi ulaşılmak istenen değerle/değerlerle kayıtlıdır ve bu kuralın istisnası olan bir görüş, şimdiye değin olmamıştır şimdi de yoktur, gelecekte de olmayacaktır. Çünkü hayata ilişkin her içtimaî düzen, tıpkı Evren'deki düzen gibi, ne kadar değişken olursa olsun, kuralını/kurallarını içkindir. Tarih boyunca bir görüş'ün diğer bir görüş'ü özgürlük açısından eleştirmesi, sabite/sabiteleri cihetindendir; verdiği işlem imkânı cihetinden değil; çünkü denildiği üzere, hiçbir görüş kendi eşitliğini bozacak işlem imkânı vermez, vermemiştir, veremez de. Bu nedenle görüşler arasındaki farkı yaratan, sol taraftaki işlem çokluğudur ki bu yalnızca nicelikseldir, nitelikte bir değişme yaratmaz. Öyleyse bir görüş içerisindeki özgürlük, sürekli aynı sabiteyi/sabiteleri tahsil eden niceliksel bir tatmindir; daha fazlası değil. Öte yandan her görüş için özgürlük diğer görüşleri eleştirirken anlamlıdır; kendisini eleştirirken ise tehlikedir. Nitekim eşitliğin sağ tarafındaki değeri değiştirecek biçimde sol tarafta işlem yapmak, her görüş için isyandır; yeni bir eşitlik elde edecek hareket için ise devrim. Ancak her devrim kendi sabitesini/sabitelerini yaratır, kendi denklemini, eşitliğini kurar ve mensuplarına, yeni eşitliğin sağ tarafındaki değeri/değerleri verecek biçimde sol tarafta işlem yapmasına imkân tanır. Matematikçi, despotun verdiği işlemin hem kendi meslekî dil hem de günlük dil açısından yorumunu yaptıktan sonra, kâğıda şu cümleyi yazar. "Doğrudur! Bir dairede çapın sayısal değeri ne kadar değişirse değişsin -ki bu özgürlüktür- çevre ile çapın oranı, demek ki, π sayısı sabit'tir. Her görüş'ün bir π sabiti vardır; hiçbir görüş bundan azade değildir. Ancak π sayısı meşruiyetini dairenin tanımından alır. Bu tanıma göre bir noktaya eşit uzaklıktaki noktaların oluşturduğu eğri dairedir. Dolayısıyla bir daire çizilirken pergelin bir ayağı bir noktaya(merkez) sabitlenir; diğer ayağı ise istendiği kadar açılır; sonuç π sayısını da verir; böylece dairenin varlık şartlarının doğurduğu meşruiyet π sayısına da meşruiyet sağlar. Sonuç olarak, sorun eşitlik ile eşitliğin sol tarafındaki işlemler ile sağ tarafındaki sabite değil; her birisini mümkün kılan varlık şartlarının meşruiyetidir. Sabiteye/sabitelere meşruiyetini veren nedir? Bunları kim, niçin vazeder; ya da bu hakka nasıl ve neden sahiptirler?" Tarihte ve günümüz dünyasında meşruiyetin güçle belirlendiği bir gerçektir. Bu gücün mitolojik, dinî, askerî, iktisadî veya siyasî olması sonuca ilişkin bir farklılık yaratmaz. Sabiteyi/sabiteleri belirleyenler, eşitliğin sol tarafındaki işlemleri de bu sabiteyi verecek şekilde kontrol ederler; adına da özgürlük derler. Evet! Ortega y Gasset'in "İnsan'ın bir doğası yoktur; tarihi vardır" deyişi, meşruiyeti tarihi kontrol edenlere verir. Bize göre ise İnsan'ın bir doğası yoktur ama bir fıtratı vardır; bu da insan olmalıktır. Bu deyiş de meşruiyeti insan'a verir. Öyleyse despotun eşitliği ["?" = İnsan] olarak düzenlenir; sabite Hz. İnsan olarak alınır, bütün işlemler onu verecek şekilde örgütlenirse meşruiyet sorunu da çözülmüş olur. Gerisi özgürlük üzerine güçlülerin anlattığı bitmeyen manipülatif bir masaldır.