İhsan Fazlıoğlu: "Amacur Ailesi"

İhsan Fazlıoğlu: "Amacur Ailesi"

Amacur ailesi, Ebu'l-Kasım Abdullah b. Amacur el-Turkî el-Herevî, oğlu Ebu'l-Hasan Ali ve bazı kaynaklarda yine oğlu olarak tanıtılan, ancak Kıftî'nin işaretiyle kardeşi olması muhtemel Ali b. Amacur ile Ebu'l-Hasan'ın kölesi Muflih b. Yunus, İslam astronomi tarihinde en uzun rasad faaliyeti yapan ve rasad sonuçlarını çeşitli ziclerde biraraya getiren bir ailedir. Klasik ve modern kaynaklarda, hayatları hakkında hemen hemen hiç bir bilgi bulunmayan ailenin fertlerinin adları arasında da bazı karışıklıklar, müphemlikler mevcuttur. İbn Yunus, Zic'inde el-Turkî nisbesini verdiği baba, oğlu ve köleleri yanında, isim vermeksizin aileye mensup üçüncü bir kişinin rasad faaliyetlerinde kendilerine yardımcı olduğunu belirtir; İbn Kıftî ise, Herat şehrinden olduklarını kabul ederek el-Herevî nisbesini verdiği Ebu'l-Kasım hakkında nispeten açık-seçik bilgi verir; oğlu Ebu'l-Hasan Alin'nin ise bizzat babası tarafından terbiye edildiğini, ilim sahasında yetiştirildiğini ve telif eserleri bulunduğunu vurgular. Ali b. Amacur'u ise ayrı bir kişi gibi ele alan, aralarında herhangi bir akrabalık ilişkisine işaret etmeyen İbn Kıfti, bizzat babasının ismi olarak verdiği Amacur'un hemzesiz 'Macur' biçiminde de okunabileceğini belirtir. Bu tavır İbn Kıftî'nin, Ali b. Amacur'u Ebu'l-Kasım'ın oğlu olarak görmediğini ortaya koyar. İbn Kıfti ayrıca, özellikle, Ali'nin nazarî astronomi ile rasad konularında âlim olduğunu; bu sahalardaki bilginlerin, onun görüşlerine başvurduğunu ve eserlerini kullandığını vurgular. Hem İbn el-Nedim hem de İbn Kıftî, aileyi Ferganalı bir kişinin çocukları olarak da görür. Öte yandan günümüze ulaşan rasad kayıtlarından Amacur ailesinin etrafında rasad faaliyetlerinde kendilerine yardımcı olan büyük bir grubun bulunduğunu göstermektedir. İslam medeniyeti'nde rasad faaliyetleriyle dikkati çeken Amacur ailesi, 885 ile 933 tarihleri arasında, uzun yıllar rasad yaptılar ve bu rasadların sonuçlarını pek çok eserlerinde kaydettiler. Rakka'da çalışan el-Bettanî'yle çağdaş olan Amacur ailesi, gözlemlerinin çok az bir kısmını Şiraz'da, büyük bir kısmını ise Bağdad'da yürütmüşlerdir. Klasik kaynaklar, Bağdad'da Amacur ailesine nisbet edilen bir rasadhaneden bahsetmez ise de, Sayılı'ya göre, otuz ile elli yıl arasında süren, sabit yıldızlar, güneş, ay ve gezegen rasadı yapan bu ailenin, İslam astronomi tarihindeki en uzun rasadları yapan bir aile olarak bir gözlemevine sahip olduklarına muhakkak gözüyle bakılabilir. Çünkü aile, rasadlarını çeşitli ziclerde biraraya getirmiştir; bu durum onların böyle uzun süre ve dakik rasad yapabilecekleri bir mekana sahip olduklarını gösterir. Nitekim, Amacur ailesinin ay ve güneş tutulması ile gezegenler üzerinde yaptığı rasadların bir kısmını veren İbn Yunus'un Zic'indeki kayıtlar, ailenin rasad faaliyetlerini, 'târum' ya da 'târuma' denilen, etrafı gözetlemeye elverişli bir yüzey üzerinde yürüttüklerine işaret eder. Öte yandan kayıtlarda başta 'kuyu' olmak üzere rasad işlerine yarayan sabit mekânlardan da bahisler vardır. Bu bilgileri değerlendiren Caussin, bütün bunların bir rasadhane anlamına geldiğini düşünmektedir. Amacur ailesinin rasad faaliyetlerinde kullandığı aletler ile ilgili ayrıntılı bilgi yoktur. Ancak Abdullah b. Amacur, 18 Ağustos 928 tarihinde yaptığı iki güneş tutulması rasadından bahsederken kendisinin, oğlu Ebu'l-Hasan ve Muflih'le beraber bu rasadı hangi aleti kulllanarak ne şekilde yaptıklarını anlatır. Abdullah b. Amacur'un verdiği bilgileri değerlendiren Caussin bu aletin çok dakik dereceleri verebilecek büyüklükte olması gerektiğini tespit etmiştir. Kaynaklar Amacur ailesinin eserleri hakkında ayrıntılı bilgi vermezler. İbn Kıftî, zamanında oldukça tanınmış olduğunu söylediği Abdullah b. Amacur'un pek çok eserinin bulunduğunu belirterek çoğu zic olan şu eser isimlerini verir: Zad el-misafir, Kitab el-zic (el-halis), Kitab el-zic (el-muzannar), Kitab el-zic (el-bedi), Kitab el-zic (el-sindhind), Kitab el-zic (el-memerrat), Kitab zic el-merrih el-tarih el-farisî. Brockelmann, ilk üç zicin bulunduğu bir yazma nüsnahın Paris 2112'de kayıtlı olduğunu söyler ve ayrıca Abdullah b. Amacur'un Cevami ahkam el-kusufat (kusufeyn) ve kıran el-kevakib (kevkebeyn, Zuhal ve el-Muşterî) [Paris 5894, Leiden 1107] adlı bir eseri olduğunu kaydeder. King ise İslam dünyasında namaz vakitlerine ilişkin ilk cedvelin IX. yüzyılın başlarında Harizmî tarafından hazırlandığını belirterek, IX. yüzyılın sonlarına doğru Ali b. Amacur'un vakit hesabı için, yeryüzünün herbir hattı (latitudes) için kullanılabilecek basit bir takribilik veren daha gelişmiş bir cedvel hazırladığına işaret eder. Ali b. Amacur aynı zamanda Bağdad için de dakik trigonometrik formüllere dayalı bir zaman tablosu hazırlamıştır. Kaynaklar: Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, c. Supplementband, v. I, p. 397, Leiden: 1937-1949. David King, "Astronomy in the Islamic World", Encyclopedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, Edit. Helaine Selin, s. 130-131, Dordrecht: 1997. David King, "Astronomy and Islamic Society: Qibla, gnomonics and timekeeping", Encyclopedia of the History of Arabic Science, ed. Roshdi Rashed, v. I, s. 173-176, New York: 1996. Ibn el-Nedim, Muhammed b. İshak, el-Fihrist, nşr. Nahid Abbas Osman, p. 561, Katar 1985. Ibn al-Kıftî, Cemaleddin Ebî'l-Hasen Ali b. el-Qâdî el-Eşref Yusuf, Kitab ihbar el-ulema bi-ahbar el-hukema, p. 149, 155, 157, Kahire 1326. Ibn Yunus, Ebu'l-Hasan Ali, Kitab el-Zic el-Kebir el-Hakimî, edition critique and translation: Caussin, Notices et Extraits des Manuscrits, v. VII, 1803, p. 120-178. Kennedy, Edward, "A Survey of Islamic Astronomical Tables", Transactions of the American Philosophical Tables, New Series, v. 46, part 2, 1956, p. 125, 134-135. Sayılı, Aydın, The Observatory in Islam and Its Place in the General History of the Observatory, p. 101-103, Ankara: 1988. Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke, p. 49-50 (number: 99), Amsterdam 1900.