İhsan Fazlıoğlu: "Neyrizî"

İhsan Fazlıoğlu: "Neyrizî"

Ebu'l-Abbas el-Fadl b. Hatem el-Neyrizî (Matematikçi, astronom) Hayatı hakkında hemen hemen hiç bilgi bulunmayan Neyrizî, nisbesinin işaret ettiği üzere Şiraz'a yakın Neyriz adlı bir kasabadandır. Ancak zamanımıza gelen pek çok eserini Bağdad'da halife Mutezid (279-289/892-902) ile el-Muktefî'ye (289-295/902-908) ve Mutezid'in bir vezirine sunmasından hareketle ilmî kariyerini Bağdad'da sürdürdüğü ve Abbasî sarayında kümelenen ilim adamlarının arasında bulunduğu; saray astronomu ve astrologu olduğu söylenebilir. İslam matematik ve astronomi tarihinde, İbn Yunus, Nesevî, Birunî, Ömer Hayyam, Nasiruddin Tusî ve Kemaledin Farisî gibi birinci sınıf âlimlerin daima atıf yaptığı Neyrizî, eserlerinin tercümeleriyle Batı Avrupa'da da 'Anaritius' diye tanınmıştır. Neyrizî, daha çok matematik tarihinde tanınır; en önemli eseri Şerh kitab İklides fi'l-usul'dur. Bu eser el-Haccac b. Yusuf b. Matar'ın yaptığı Öklit'in ( M.Ö. 300 civ.) Elementler'inin Arapça tercümesine Şerh'tir (Ibn Kıftî, s. 168, el-Endelusi, s. 143). Yakın zamanlarda Neyrizî'nin şerhinin aynı zamanda İshak/Sabit versiyonunu da içerdiği tespit edilmiştir. Neyrizî dili geliştirmiş, talimî karakterini artırmış, şekiller için kullanılan harfleri değiştirmiştir. Hem Yunan-Helen dönemi hem de İslam dünyasındaki çalışmalar, özellikle tanım, postulat, aksiyom, önerme ve teoremler üzerine yapılan pek çok yorumu dikkate almış, ayrıca hem metni tahkik etmiş hem de kendi şahsî yorumlarını eklemiştir. Bu tercümenin ve şerhin Arapça versiyonunun I-VI. Kitapları (Leiden nr. 399/1), Cremonalı Gerard (ö. 1187) tarafından yapılan Latince çevirisinin ise I-X. Kitapları zamanımıza ulaşmıştır. Neyrizî'nin şerhinin diğer bir önemli özelliği, İskenderiyeli Heron (ö. M.S. 100 civ.) ile Simplicus'un (ö. M.S. 500 civ.) kaleme aldığı zamanımıza ulaşmayan Elementler'in iki şerhinden çeşitli parçaları ihtiva ediyor olmasıdır. Simplicus'un şerhinden daha çok tanımlar ve postulatlar, Heron'un şerhinden ise teoremler açısından faydalanmıştır. Öte yandan Neyrizî şerhinde Simplicus ile muhtemelen onun çağdaşı olan Aghanis'in ( 511 civ.) paralel postulasıyla ilgili ispatlarını da vermektedir. İspatla ilgili kısımlar matematik tarihçilerinin dikkatini çekmiş, Fransızca, Almanca ve Rusça'ya tercüme edilmiştir. Ayrıca eser, Sabit b. Kurre'nin alternatif Pitagoras ispatı gibi Arapça yazılan bazı eserlerden de alıntılar içerir. Neyrizî, V. kitapta, kendisinden önce Mahanî'nin (880 civ.) benimsediği oran-orantı teorisini, Sabit b. Kurre'nin de düşüncelerini dikkate alarak, sürdürür. Bu anlayış, sürekli kesirlerde büyüklük'ün artmasına kıyas edilen oran ve orantı tanımlarını benimseyen bir teoridir. Böylece Neyrizî, Mahanî'nin V. kitap üzerinden incelediği hendesî aritmetiği geliştirmiştir. Öye yandan, Şerh'indeki fikirleri de dikkate alan Neyrizî paralellik konusunda bağımsız olarak kaleme aldığı Risale fi'l-musadereti'l-meşhure'de (Berlin 5927) ise kendi ispatını verir; ispatı Aghanis'in ispatına benzer ve paralel doğruların equidistant (eşit uzaklıkta) olduğu kabulune dayanır. Tahran/Sipahsalar nr. 597/2 nüshası Kurbanî tarafından yayımlanan eser, pek çok araştırmacı tarafından çalışılmış, Rusça'ya da çevrilmiştir. Eserleri: Neyrizî'nin günümüze gelen eserleri matematik, astronomi ve astroloji konularındadır. Matematik: 1. Şerh kitab İklides fi'l-usul: Arapçası ve Latince tercümesi hakkında yukarıda bilgi verilen eserin Arapça metninin, muhtelif nüshalarından hareketle kısmî neşri Saidan tarafından yapıldı (Hendeset İklîdis fi Eydin Arabiyye, Amman 1991). Şerh'in Latincesi ise R. O. Besthorn ve J. L. Heiberg (Copenhagen 1893, c. I-II) ve G. Junge, J. Reader, W. Thomson tarafından (Copenhagen 1932, c. III, 2. bölüm) yayımlandı. 2. Risale fi'l-musadereti'l-meşhure: Eserde paralellik konusunda kendi ispatını verir. 3. Kitab semti'l-kible (İbn Nedim, s. 561, İbn Kıftî, s. 168, Paris nr. 2457/17): Kıblenin sayısal belirlenimi ile ilgili kesin bir yöntem sunar. Bu yöntem Menelaus'un kürevî trigonometri teoremenin dört türlü uygulanımına dayanır. Bu eserde Neyrizî daha önce Habeş'in de kullandığı tanjant fonksiyonunu kullanır. Eser C. Schoy tarafından incelenmiştir ("Abhandlung....", Sitzungsberichte..., 1922, s. 55-68). 4. Kitabu'l-berahin fi tehyieti'l-alat tetebeyyenu fiha ebadu'l-eşya (İbn Nedim 561, İbn Kıftî, s. 168, Ayasofya nr. 4830/15) Henüz yayımlanmayan eser, kuyuların derinliği, nehirlerin genişliği ve dağların yüksekliğini ölçmeyle ilgili bir âlet hakkındadır. Astronomi: Neyrizî astronomi konusunda pek çok önemli eserler kaleme almıştır. 1. Tefsir kitabi'l-Macestî: Batlamyus'un (127-167 civ.) Almacestî üzerine kaleme aldığı Şerh'tir (Kıftî, s. 168, Said el-Endelusî, s. 90-91). Zamanımıza gelmeyen bu Şerh, Birunî tarafından pek çok eserinde (örnek olarak bkz. Asarul'-Bakiye, nşr. E. Sachau, Leipzig 1923, s. 142)ve Nizamî Aruzî tarafından Çehar makale'de zikredilir ve her iki yazarca esere yazılan en iyi şerh kabul edilir. Neyrizî bu eserinde küresel sinüs değerini vermektedir. 2 ve 3. Birisi uzun (Kitab zici'l-kebir) birisi kısa (Kitab zici's-sağir) iki Zic'i kayıptır (İbn Nedim, s. 561, İbn Kıftî, s. 168, el-Endelusi, s. 143). İbn Kıftî ve el-Endelusî, Büyük Zic'in Sindhind adı verilen Hint astronomi geleneğine/yöntemine göre hazırlandığını belirtmektedir. Öte yandan Memun ( 813-833) için hazırlanan Zic'deki verilerden de istifade ettiği bilinmektedir. Nitekim İbn Yunus (ö. 1009) bu alıntıları eleştirmiş; özellikle Merkür'e ilişkin teori ile ayın tutulması ve paralaks (ıraklık açısı) konusunda açık tenkitlerde bulunmuştur. İbn Yunus, özellikle, Neyrizî'yi Zicu'l-mumtehen'deki verileri dikkatsizce kullanmakla suçlamıştır. Öte yandan Birunî de Kitab fi efradi'l-makal fi emri'l-zilal adlı eserinde Neyrizî'yi, Sindhind yönteminin takipçilerinden birisi olarak göstermektedir. Yine Birunî, Kanunu'l-Mesudî, Kitab tahdid nihayeti'l-emakin ve Kitabu'l-mekalid adlı eserlerinin pek çok yerinde Neyrizî'nin bu Zic'inden bahseder, özellikle Kanunu'l-Mesudî'de güneşin apojesi'nin hareketiyle ilgili konuda Neyrizî'nin görüşlerini incelerken Zic'den Zicu'l-mutezidî adıyla bahseder. Bu durum Zic'in halife Mutezid'e sunulduğunu gösterir. Küçük Zic'in içeriği bilinmemekle beraber, Neyrizî'nin bu zicde geleneği takip ederek Zicu'l-mumtehen'deki verileri takip ettiği düşünülmektedir. 4. Kitab li'l-amel bi'l-usturlabi'l-kurevî: Kürevî usturlab ile ilgi sahasında en iyi çalışmalardan birisi kabul edilen eser H. Seemann tarafından çalışılmıştır ("Das kugelförme Astrolab...", Abhandlungen..., c. VII, 1925, s. 32-40). 5. Kitab ehdasu'l-cevv (İbn Nedim, s. 561; Ayasofya nr. 4832/20). İbn Kıftî eserin açıkça Mutezid için telif edildiğini belirtir (İbn Kıftî, s. 168); ancak Ayasofya nüshasında Mutezid'in veziri Kasım b. Ubeydullah'a sunulduğu belirtilmiştir. Meteoroloji ile ilgilidir. 6. Kitab tefsiri'l-erbaa li-Batlamyus: Batlamyus'un Tetrabiblos'u üzerinedir (İbn Nedim, s. 561, Ibn Kıftî, s. 168). Kayıp olmakla birlikte İbn Heysem ve Birunî tarafından kullanılmış, hatta bu esere yazılan en iyi şerh kabul edilmiştir. 7. Kitabu'l-mevalid: Kayıp olan eser Birunî tarafından kullanılmıştır. 8. Makale fi havadisi'l-kıranat ve'l-kusufati'l-delle ala'l-fiten ve'l-hurub: Zamanımıza gelen eser astroloji konusundadır. 9. Tefsir kitab zahirati'l-felek li-Uklidis: Öklit'in Phainomena adlı eserine yazdığı bu şerh kayıptır. Nasiruddin Tusî eserin Tahrir'inde Neyrizî'nin şerhini zikreder. 10. Fasl fi tahtiti's-saati'z-zamaniyye fi kulli kubbe ev fi kubbet yustamel leha: er-Resailu'l-muteferrika fi'l-hey'e li'l-mutekaddimin ve muasiriyi'l-Beyrunî'de basılmıştır (Haydarâbâd, 1947). Neyrizî'nin zamanımıza gelen diğer bazı astronomi, astroloji, geodizi ve meteoroloji konularındaki eserleri henüz çalışılmamıştır (Sezgin, V, s. 285). Kaynaklar İbn Nedim, el-Fihrist, nşr. Nahid Abbas Osman, Katar 1985, s. 560-561; İbn Kıftî, Ahbarul'-ulema bi-ahbari'l-hukema, Kahire trsz., s. 168; Kadı Said el-Endelusî, Tabakatu'l-umem, nşr. Hayat bu-Ulvan, Beyrut 1985, s. 90-91, 143; Boris Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and thier works (7th. - 19th.), İstanbul 2003, s. 63-64; Salih Zeki, Asar-i Bakiye, c. II, İstanbul 1329, s. 159-160; Abdulhamid I. Sabra, "al-Nayrizî", Dictionary of Scientific Biography, c. X, New York 1974, s. 5-7; Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke, Amsterdam 1900, s. 45(nr. 88); Brockelmann, GAL, Sup. I, Lieden 1937, s. 386-387; David Pingree, "Fazl Nayrizî", Encyclopedia Iranica, c. IX, New York 1999, s. 461-463; Ebu'l-Kasım Kurbanî, Zindeginame-i riyadidanan-i devre-i İslamî, Tahran 1365, s. 513-516, Sarton, Introduction to the Hisatory of Science, c. I, New York 1975, s. 598; Fuat Sezgin, GAS, c. V, Lieden 1974, s. 283-285, c. VI, s. 191-192, c. VII, s. 156, 268-269, 330; J. P. Hogendijk, "al-Nayrizî", EI2, c. VII, s. 1050; J. P. Hogendijk, "Al-Nayrizî's own proof of Euclid's parallel postulate", Sic itur ad astra: studien zur Geschichte der mathematik und Naturwissenschaften, Wiesbaden 2000, s. 252-265; Halil Çaviş, Nazariyyetu'l-mutevâziyât fi'l-hendeseti'l-islamiyye, Tunus 1988, s. 25-40; E. S. Kennedy, "A Survey of Islamic Astronomical Tables", Transactions of the American Philosophical Society, 1956/46(2), s. 131(nr.46), 135(nr.75); B.A. Rosenfeld - A.P. Youschevitch, Nazariyyetu'l-hututi'l-mutevaziyye fi'l-masadiri'l-arabiyye, çev. Sami Şelhub-Necib Abdurrahman, Halep 1989, s. 75-80; Boris A. Rosenfeld - Adolf P. Youschkevitch, "Geometry: The Theory of Parallel Lines", Encyclopedia of the History of Arabic Science, edit. Roshdi Rashed, c. II, London 1966, s. 463-470; Abdülhamid I. Sabra, "Simplicius' proof of Euclid's parallels postulate", Journal of the Warbrug and Courtauld Institutes, c. XXXI (1968), s. 12-32.