İhsan Fazlıoğlu: "Mustafa Sıdkî"

İhsan Fazlıoğlu: "Mustafa Sıdkî"

Kısaltılmış hâli için bkz.:“Mustafa Sıdkı”, T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXXI, İstanbul 2006, s. 356–357.

Mustafa Sıdkî Efendi, Cebeci ocağında başkethüda olan Salih Efendi'nin oğludur. Doğum tarihi ve ilk dönem tahsili hakkında bilgi yoktur. Kethüda kalemeninden yetişen Mustafa Sıdkî bir süre Mısır'da bulundu; 1169/1755-1756'da kethüda kâtibi, 1172/1759'da Tershâne emini, 1174/1760'da Darbhâne nâzırı oldu. 1176/1762'de bu görevinden azledildi ve akabinde başmuhâsebeci tayin edildi. 1177/1763-1764'de bu vazifesinden uzaklaştırılınca Harameyn muhâsebecisi ve 1180/1767'de ordu kâtibi olarak atandı. Bu görevinden de alındı, ancak akabinde 1182/1768-1769'da tekrar ordu kâtibi oldu. 1183/1769'da defter emini vekilliğine getirilen Mustafa Sıdkî bu vazifesini sürdürürken aynı yılın Recep ayında vefat etti ve Üsküdâr'da defnedildi. Çok yönlü bir âlim olan Mustafa Sıdkî, başta matematik ve astronomi sahası olmak üzere bir çok sahada telif ve tercüme eser verdi. Sülüs ve nesih hatlarını Ressâm Ömer Efendi'den meşk etti ve iyi bir hattât oldu. Ayrıca şiir yazan Mustafa Sıdkî, şiirlerinde Sıdkî mahlasını kullandı. Mustafa Sıdkî'nın Osmanlı ilim tarihi açısından en önemli faaliyeti, Yunan, İslâm ve Osmanlı dönemlerine ait matematik eserlerini istinsah, tashih ve tahrir etmesidir. Örnek olarak, 1144-1159 tarihleri arasında "Mutevassıtât"ı iki kez istinsah edip [Dâru'l-kutub, Mustafa Fâzıl - Riyâzâ, nr. 40 (22 eser) ve 41 (31 eser)], başta ileri gelen öğrencisi Şeker-zâde Feyzullah Sermed olmak üzere öğrencilerine okutması onun belirli ve sistemli bir maksadının olduğunu gösterir. Bu maksad, bir taraftan kendi medeniyetine ait birikimi tespit edip ortaya koymak; diğer taraftan Lâle Devri'nde Yanyalı Esad Efendi'nin (öl. 1143/1730), Osmanlı ilim zihniyetinin dayandığı kelâmî-riyâzî çizgiyi eleştirerek yerleştirmeğe çalıştıdığı Aristotelesçi tabî`î yaklaşıma tepki göstermek olarak özetlenebilir. Günümüzde yapılan araştırmalar, Mustafa Sıdkî'nin islâh ve tahrirlerinin matematik muhteva açısından da önemli olduğunu göstermiştir (Ali İshak Abdüllatîf, Alimü'l-hendeseti'r-riyâziyye: İbnü'l-Heysem, Amman 1993, s. 215, 246-256). Bunlara ek olarak Mustafa Sıdkî'nin kendi geleneğine ait eserleri islâh ve tahrîr etme yanında Batı Avrupa bilimine ait riyâzî eserleri çevirmesi Osmanlı matematiğinin muhasebe çizgisinin verdiği eğitimin seviyesini ve bu eğitimden yetişen bir kişinin ilgi ve bilgisini göstermektedir. Mustafa Sıdkî'nin Osmanlı muhasebe matematiği çizgisinden yetişen bir âlim olarak gösterdiği faaliyetler çift yönlü olarak sürdü; bir taraftan klasik geleneğini dikkate aldı diğer taraftan Batı Avrupa riyâzî eserlerini tercüme etti. Bu tavrın en önemli meyvası öğrencisi Şeker-zâde Feyzullah Sermed'in logaritmayı içeren ilk müstakil eseri Osmanlı matematiğine kazandırmak oldu. Ayrıca, klasik çizgideki Osmanlı cebir notasyon ve sembol sistemi de Mustafa Sıdkî'nın öğrencileri elinde en son noktasına ulaştı. Bu çift yönlü faaliyet tarzı, medrese ulemasından İsmail Gelenbevî tarafından da takip edildi. Ayrıca daha sonra Mustafa Sıdkî ve öğrencilerinin eserlerinin hemen hemen hepsini toplayıp mutalaa eden medrese ulemasından Kuyucaklı-zâde Mehmet Atıf Efendi bu çift yönlü tavrı benimsedi, hatta birbiriyle mecz etti. Eserleri: Matematik: 1. İslâh ve tahrîr kitâb istihrâci'l-evtâr fî'd-dâire bi-havâssi'l-hatti'l-muhnanî el-vâki` fîhâ: Ebû'r-Reyhân el-Bîrûnî'nin trigonomteri'ye ait meşhur eserinin tahrîr ve islahıdır. Eserin zamanımıza gelen başka nüshalarıyla karşılaştırıldığında Mustafa Sıdkî'nin tahrir ve islahının oldukça önemli faklılıklar içermekte olduğu söylenebilir. 2. İslâh ve tahrîr kitâb a`mel el-dâire el-maksûme bi-seba`t eksâm mutesâviye: Archimedes'in Sâbit b. Kurre tarafından tercüme edilen geometriye ait eserinin 1153'de yapılmış islah ve tahrîridir. 3. Risâle fî ilmi'l-cebr ve'l-mukâbele: 28 Cemzahir 1154'de Cumartesi günü tamamlanan, bir mukaddime, üç bab ve bir hatime üzere düzenlenen klasik cebir konularına ait bir eserdir. (Yazma Bağışlar nr. 1347/8) 4. Risale fî'l-misâha: Arazi ölçümüne dair olan eser, Veziriazam Ahmed Paşa'ya sunulmuştur. Eserde, yerölçümü için Mustafa Sıdkî'nin kendisini icad ettiği kullanışı kolay bir aletin tanıtımı yapılmaktadır (OM, III, 278). Astronomi: 1. Devâir-i ictimâ ve istikbâlin resm ve isti`mâli: Philippe de la Hire'nin (öl. 1718) bulduğu ictimâ ve istikbal dâirelerinin çizim ve kullanımı hakkında Nicolas Bion'un (öl. 1733) kaleme aldığı ve 1702'de Paris'te yayınladığı L'Usage des Astorlabes tant Universels que Particuliers d'un Traité qu' En explique la Construction adlı eserin Türkçe'ye tercümesidir (Selimiye nr. 560/7). 2. Rusûm li-ba`z el-âlât el-felekiyye: Bazı astronomi aletlerinin geometrik çizimleridir. Klasik astronomi aletlerinin resimleri açısından önemli bir eserdir. 3. Risâle fî el-hey'e: Yıldızların hareketlerini gösteren bir takvimdir. Edebiyat: 1. Dîvân-i Sıdkî: Mustafa Sıdkî'nin şiirlerini içeren Türkçe bir divandır (Atıf Efendi nr. 2084, 42 yaprak). 2. Mecmû-i hafîza: Üç dilde manzûm ve mensûr lugaz ve muammalar içeren edebî bir eserdir. Kaynaklar: Râmiz (Hüseyin b. Mustafa), Adâb-i zurafâ (Râmiz Tezkiresi), Esad Efendi Ktp. nr. 3873 (Sıdkî Maddesi); Mehmed Süreyyâ, SO, III, 225; Bursalı Mehmed Tâhir, OM, II, 285, III, 278; Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin Efendi, Tuhfe-i hattâtîn, İstanbul 1928, s. 531; Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, s. 821; Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, c. II, s. 466-467; Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, c. I, s. 214-217. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, c. III, s. 128; C. İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I, İstanbul 1997, s. 302-306.