İhsan Fazlıoğlu ile Ahlâk-ı Alâ-î
okumaları 8.dersin metin halidir.
o
Bu derste, bugün halen tartışılana
ahlakın doğa ve çevre ile (epigenetikte nature –nurture) ilişkisi üzerine
durulacak. Huylarımız doğamıza, tabiatımıza içkin midir? Mizacın değişmesi
mümkün müdür?
o
Hulk: Ahlâk; mizaç: Karışım; feleklerin, kainatın
doğuşunda bize verilmiştir.
Tebdîl-i
Hulk Mümkin mi? (s.50)
“Ma’lum ola ki bu meselede
hukemadan menkûl olan akvâl-i mu’tebere üç kavldir:
i.
Tebdil-i hulk
mutlaka emr-i mümtenidir(değişmez). Bir hulk ki zât-ı âdemide hâsıl ola, asla
tebeddülü nâ-mukadder ve izalesi gayr-ı
müyesserdir, zira hulk emr-i tabî’dir ve
emr-i tabî’î avârızdan müteessir ve mevziinden mütebeddil ü mütegayyir olmaz.”
İnsanın huyunun
değişmesi imkansızdır, ‘can çıkar huy çıkmaz’; özü, zâtı asla değişmez, gidermek kolay değildir.
Ahlak, mizaç doğal bir şeydir; ârazlardan öz etkilenmez ve onlardan hareketle
değişmez.
ii.
“İkinci kavl
odur ki hulk iki nevidir: birisi
tabi’idir, yani asl-ı hilkatta merkûz u mecbûldür, anın tebdili
mümtenidir. Ve birisi dahi ülfi ve adlidir, yani me’lûf ve mu’tad olmaktan hâsıl
olur ve anın tebdili mümkindir.”
İnsanın huyları
iki türlüdür, birisi insanın yaradılışının özüne temerküz etmiştir ve bu
değişmez, ve birisi de doğduğunda etrafından ailesinden kazandığı alışkanlıklar
değişebilir. Öğrenilmiş olan huyunu değiştirebilirsin ama verilmiş olan huyunu
değiştiremezsin.
iii.
“Üçüncü kavl
oldur ki ahlak bi-esriha (hepsi) tebdili mümkin ve izalesi makdûrdur, zira hiç hulk tabî’î
vü cibillî değildir, belki esbâb-ı hârice mu’addat-ı ârızadan hâsıl olur. Pes
farz-ı tebeddül ve imkan-ı tahavvülünden hiç muhal-i zâti lazım gelmez ve hiç
istihâle vü imtina’ müteretteb olmaz. Ve amme-i hukema ve cumhur-ı ulema bu
kavli tashih eder ve bu mezhebi ihtiyar u tercih eylediler. Ve bu kavl-i fasl
ve mezheb-i cezidir. Enbiyanın da’vet ü şeri’atları bu kavle mebni ve meşayıh-ı
tarikat ve ulemanın terbiyet ü tarikatları bu mezhep üzerine câridir.”
Huyların hepsi değiştirilebilir ve giderilmesi mümkündür.
Hiçbir huy doğuştan yani tabî değildir,
cibiliyetimize işlemiş değildir; belki tam tersine harici sebeplerden ve
ârızlardan sebep olur ( bugün de kabul gören görüş budur). İnsanın huylarının
değişmesi de onun zatını ortadan kaldırmaz. Zat başka, huy başka bir şeydir.
Alimlerin pek çoğu bu kavli doğru bulmuşlar ve tercih etmişlerdir. Tersi
durumda toplum olmaz, dinin, alimlerim öğretilerine ihtiyaç duyulmaz. Neticede
eğer insanın doğasını değiştirmek imkansızdır denirse , bizler eğitime,
öğretime, dine ihtiyaç duymayız.
o Fıtrat
(fatara; çizmek) bizim insanlığımızın omurgasıdır. Fıtratmız bizim nâtık
tarafımızla alakalıdır, mizacımız ise nefs tarafımızla alakalıdır. Fıtrat akli
bir şey yani bizi insan kılan yapı, nefs
ise aklın maddeye temas eden tarafından hasıl olan yapısıdır. Tüm
fonksiyonlarımız nefs ile alakalıdır. Fıtrat insanın bir nevi yazılımıdır, daha
metafizik bir olaydır. Hepsinin arkasında olan bir mahiyettir (embodier).
“ ve hakikatte bu mesele bir mesele-i uhraya mübtenidir. Ve hukema
ol meselede dahi ihtilaf etmişler ve her tayife bir takika gitmişlerdir. Ve ol
mesele budur ki efrâd-ı nefs-i insan asl-ı hilkat ve mebde’i fıtratta nenin
üzerine mecbul ne heyet ü halette meftûrdur. Bazi hukema zahib oldu ki hilkat ü
tinet ve aferiniş ü cibilletine hayr-ı mahz üzerine mecbul ve kemal-i sırf
üzerine mahluktur, amma badehu müzavele-i umûr-ı şehevvaniyye-i hasise ve
mümarese-i ahval-i deniyye-i habise ve terk ü ihmal-i tahsil-i hayr u saadet ve
muhalata-i ehl-i şerr ü şekavet etmekle
iktisab-ı melekât-ı rediyye ve tahsil-i ahlak-ı zemime eyleyip asl-ı hilkat ve
mebde-i fıtratına muhalif ü münafi olur..”
1.
Huyların değişip değişmeyeceği
aslında başka bir meseleye bağlıdır. Hukema bu meselede de ihtilaf etmişlerdir
ve her bir taife bir yola gitmişlerdir. İnsan nefsinin fertleri aslı hilkat,
ilk yaradılışta ve fıtratın ilk anında ne üzere cibiliyeti belirlenmiştir,
çizilmiştir? Bir gurup diyor ki insan
nefsi mutlak hâyır üzeredir, herhangi bir çirkinlik ona bulaşmış değildir.
İnsan nefsi sonrasında kötü, habis halleri uyguluyor, iyiliği emredecek yolları
terk ediyor ve şer ehline karışıyor. Bunun sonucunda doğal olarak düşük
davranışları ve yerilmiş kötü ahlakı kazanıyor. Yani insan başlagıçta beyaz bir
kağıt, sonrasında kendi ihtiyar ve iradesiyle çamura bulaşmış ve siyahlaşmıştır. İşin bu
sonucunda fıtratının başlangıcına muhalif bir durum kazanmış olur. Nitekim
hadis-i şerifte de “her doğan çocuk islam fıtratı üzerine doğar, onu Yahudi,
Mecusi ya da Hıristiyan yapan anne ve babasıdır.” deniyor.
“ bazı hukema bu tarikten hârîb ve bu mezhebin aksine zâhib olup
dediler ki nefs-i insanî asl-ı hilkat ve mebde’-i fıtratta vesah-ı tabi’attatn
mahluk u mec’ul ve cevher-i nefs egerçi nûranîdir, lakin zulumat-ı tabi’atla muhtelit
olmakla şerr ü şekavet üzerine mecbûldür. Lakin badehu ba’zına tevfik refik ve
inayet-i Hâdî tarik olmakla tebdil-i hilkat ve tahvil-i fıtrat edip kesb-i
hayrat ve istifâde-i meberrât etmek olur eğer şerr ü şekaveti nihayette ve
cevher-i zulmanî cevher-i nûraniye gâlib-i mutlak değil ise.”
2.
Bu tartışmalar yazara göre aslında
daha derin bir noktayı işaret ediyor. Mesele huydan ziyade nefs meselesidir, çünkü
huylar nefsin bir sonucudur. Nefis doğuşta kötü müdür, değil midir? Doğuşta nûrani
olan nefs cevheri ve fıtrat, tabiatın
pisliğinden ve karışıklığından şerre, şekavete, şakiliğe, kötülüğe mecbul
olmuştur. Yani maddeye karışmıştır.
Burada bahsettiği nefs ontolojik olarak logosu yani aklı temsil
etmektedir. Saf akıl maddeye değdiğinde
nefis meydana geliyor demiştik. Lakin Cenab-ı Hakk’ın yardım ve inayeti ile
belli bir yola girer ve o yaradılışı değiştirip fıtratını geliştirebilir, hâyrı
kazanabilir. Bu durum ancak tabiatında mutlak anlamda kötülük galebe gelmemişse
mümkündür.
“Cumhur-ı hukema ana zahiblerdir ki nefs-i insani hadd-i nefs ve
asl-ı mahiyetinde ne hayr-ı mahz ve sa’adet-i sırf üzere mecbul ve ne şerr ü
şekavet-i baht üzerine mec’uldür, belki tarafeyne kâbil ve istidadı her cânibe
hasıldır. Eğer tevfîk mu’avini olup ahlak-ı raziyye ve a’mal-i müstahsene
tahsil ederse ehl-i sa’adet ü kemal ve eğer hizlan mukarini olup ahlak-ı
rediyye ve ef’al-i müstehcene hâsıl kılarsa ehl-i şekavet ü nekâl olur.”
3.
Hukemadan çoğu şu kanaâte sahipler:
insan nefsi mahiyetinde ne mutlak hâyır (iyilik, ne saf mutluluk) üzerine
mecbul, ne de saf kötülük üzerine yaratılmıştır. Belki her iki tarafa da
kabiliyeti ve istidatı var. Bu seçenek daha makul; nefs bir potansiyeldir, kabiliyeti vardır ve
kendisinin tercihi üzerine şekillenecek diyor, burada daha özgür bir alan
yaratılıyor. İnsan bir istidattır her iki tarafa da meyyaldir deniyor.
“Calinos mezheb-i râbi’a zâhib olup dedi ki: Nüfus-ı insanniyye üç
kısımdır . bir kısım oldur ki bi’t-tab’hayyirdir, yani hayr-i mahz üzerine
mecbuldür. Ve bir kısım dahi ki bi’t-tab’şirrir, yani şerr-i sırf üzerine
mec’uldür. Ve bir kısım dahi iki canibe mayil ve iki tarafa kabildir.”
4.
Calinos nefsi üç taksime ayırıyor.
Birinci kısmı mutlak hâyırdır, diğer bir
tarafı mutlak şerdir ve bir kısmı da iyi de kötüye de meyyaldir diyor. Platondan gelen bir
taksimattır bu, ilk o metinlerde görülür.
“Ve bu matluba delil ve burhan irad eyledi, nitekim Ahlak-ı
Nasıri’de (N. Tûsi’nin metni) menkuldür, Calinos eyitti ki : ‘ Biz
bi’l-ıyân müşahede görürüz ki bazı kimesnelerin tabiatı hayr iktiza eder (mutlak
iyilik üzere) ve bir vechile ol halden müntakil (ayrılmaz) olmaz ve
bu kısım kalildir (çok azdır). Ve bazı kimesnelerin tabiatı şer iktiza
eder ve hiç vechile hayrı kabul eyleyip şerden müntaki olmaz , ve bu kısım
kısm-ı evvelden ekserdir( birinciye göre daha fazladır). Ve bazı kimesnelerin
tabiatı ikisine de kabildir; musâhabet-i ahyâr ile hayyir ve mukarenet-i eşrar
ile şirrir olur (iyi insanlarla bulunursa iyi, kötü huylularla bulunursa
kötü olur); bu kısım mütevassıttır (orta kısımdır).”
“Calinos’tan nakl olunan
kelam muktezası üzere bazı ahlak kabil-i tebdil, bazının tebdili müstahil olur.
Amma cumhur-ı müte’ahhirin ve amme-i muhakkikin sâbıkan nakl olunan mezheb
üzeredir ki her hulk tebdili mümkindir, zira hiç hulk tabî’i değil ki tebdili
mümteni’ ve intikali muhal ola. Eğer her hulk tabi’i olup tebdili muhal ve
intikal ü tahvili istihaleye iştimal edeydi, şerayi’ü nevâmis-ki enbiya aleyhimü’ssalavat
ihkam ve te’sis etmişlerdir- zâyi’ü bâtıl ve kavanin-i terbiyet ü siyaset-ki
ulema vü ümera infaz u icrasına ittifak etmişlerdir.”
Tebdil: Bedeli konarak bir önceki durumun giderilmesi.
Mütekaddimin : Eskiler
Müteahhirin : yeniler (her bilimde kastettiği şey değişir,burada Gazali sonrası
denmek isteniyor.)
Muhakkik: delille düşünen ele alan .
Eğer Calinos’un görüşünü kabul edersek, bazı huylarımızı değiştirebiliriz. Ama yeni görüşlü hukemaların çoğu huylarımızın değişeceğine
hemfikirdir. Hiçbir huy doğal değildir mutlaka değiştirilir ve geliştirilir.
Eğer huy, mizaç doğal ise ve doğanın buna hiç tesiri yoksa, şeriat ve ilahi
kanunların anlamı kalmazdı. Bununla beraber terbiye yasaları ve devlet
yönetimi, siyaset hepsi abes olurdu.
“Amme-i ehl-i âlem ta’lim ü te’dib-i evlad u etfâl ve terbiyet ü
teskif-i üsera vü hadem ü haşem etmekte müttefiklerdir. Ve te’dib ü terbiyetin
nef’i zâhir ve fayidesi mahsus u müşaheddir ve âyidesi rûşen ü bahirdir. Pes
tebdil-i ahlak mümkin idüğü ke’ş-şems fî vasati’n-nehar zahir ü bedidardır.
Gayet-i mâ fi’l-bâb ba’z-ı ahlka mahallinde temekkün ü istikrar bulmuştur ve
cevher-i nefs anın âsâr u ahkamından dolmuştur. Anın gibi hulkun izale ve
tebdili gayette düşvâr u asîr ve bu makule ahlak ashâb-ı cehl ü şakada bisyar ü
kesirdir. Ve bu makule ahlakın izalesi riyazat-ı şedide ve mücehadat-ı kesire-i
adide ister. Anın için ekser-i cühhal ü nâkıslar, hulka tebeddül nâ-mümkindir
eyu tahayyül edip tebdil-i hulk ve
tekmil-i nefs tarikinde mücahede vü riyazet etmekden tekâ’ud edip kulel-i
cibâl-i cehl ü dalalete tesa’ud ederler. Pes eğer imtinâ’ı tebeddül-i hulka
ihtimal verip te’dib-i nüfus-ı insani ve siyaset-i eşhas-ı beşer hûsusunda
tekâsül ü ihmal oluna, her kişinin zimam-ı umuru tabî’atı eline verile, ekser-i
halayık noksan ı şekavette kalıp bazı esir-i fısk u giriftar ve bir zümre
kulle-i kibr ü nahvetten haziz-i züll ü nekbete nigûnsar olalar idi. Lakin
Rahmet-i Rahman ve lutf u inayet-i Hazret-i Mennan iktiza eyledi ki bazı nüfus
bu vartalardan halas ve kurb-i kabülünde hâss u hâss’l-hâss ola. Lâ-cerem anlar
için mü’eddibler ve mu’allimler ihsan eyledi.”
Nitekim bu tâlim ve terbiyenin mahsulleri de alınmaktadır.
Ahlakın-huyların tebdilinin mümkün olduğu gündüzün ortasındaki güneş gibidir.
Bazır kötülük ve şer huyların dönüşmesi zor olabilir, ahlakın değiştirilmesi
kolay olmayabilir, bu kabuldür. Şiddetli
alıştırmalar ve pek çok denemenin ardından zor da olsa huylar değişebilir. Bir
kaç vakâdan hareket edip gayret etmekten kaçınanlar olabilir. İnsan kendi doğasına bırakılmamalı, muhakkak
terbiye edilmesi lazımdır. Eğer bir insan işini kendi doğasına bırakırsa bu eksiklikler
kötülüklerle karartılabilir. Ancak
Allah’ın lütfuyla insanlığın arasında
iyiliğe meyyal insanlar var ve bu
iyi insanlar diğer insanları yönetebiliyor, terbiye edebiliyor. İnsan insanı
terbiye eder.
“Mü’eddib-i evvel, ekser-i nüfus u halayıka umumen şerayi’ü
nevamis-i ilahidir, hassaten şeriat-ı Cenab-ı Hazret-i Hatemi ki nâsih-i
şerayi’ u milel ve hatm-i edyan u nihal olmağın rüsum-ı hayrat ve fünun-ı
âdabın cümlesin cami’ ve envar-ı feyz ü tekmil şümûsı kavâ’id ü kavanininden
lâmi’dir.”
Birinci müeddib ilâhidir (vahiy), peygamberler vasıtasıyla insanlar
terbiye edilir.
“Mü’eddib-i sânî, ashâb-ı akl-ı sahih ve erbâb-ı temyiz ü tercih
olanlara hususen hikmet-i amelidir ki bu kitabımız bi-avnillahi te’âlâ
ferayid-i fevayidine hâvi ve halâyil-i mesâyil ve hafâyâ-yı zevâyası hukemayı
mütekaddimin ve fuzalâ-yı müteahhirinden nakil ü râvidir. Her çend ‘Ahlak-ı
Nasırı ve Celali’de bu mevzi’de takrir olunan vücuh u delayilde, bel uyun-ı
mesayilde mevâzı’ı-ı ebhâs ve mevâki’-i enzar vardır ki müsevvede-i ülada îrad
u takririne câzim olmuştuk, hâlâ tıbâ’-ı erbâb-ı istima’ ridâ-yı melanet ü
se’ametle mütezemmil ve imtidâd-ı atnâb-ı itnâba gayr-ı mütehammil fehm etmeğin
bu mebeyyezede anları terk etmeğe azim olduk. Lakin bu kadar irâd ederiz ki
gerekse mezheb-i cumhur olsun ki her hulk tebdile kabildir, gerekse kelam-ı
Calinos’tan mefhum olan olsun ki bazı kâbil-i tebdil ve bazı aherin tebeddülü
müstahildir, berherhal ü takdir ilm-i ahlaka ihtiyac mukarrerdir, zira bazı
ahlakın imkan-ı tebdili bu ilme ihtiyacda kâfidir ve cümlenin tebdili mümkin
olmamak muzırr u münafi değildir, nitekim ilm-i tıbba ihtiyac olmakta cemi’-i
emraz kabil-i ilac olmak lazım değildir, zira bazı emraz kabil-i ilac ve
anlardan tashih-i mizac mümkin değil idüği mettefekün aleyhtir. Ma’a zâlik
ilm-i tıbba ihtiyac sahih ü sabit ve sebze-i nef’i bûstan-ı kulûb-ı ukalâda
nâbittir ki ilm –i ahlak muhtacun ileyh idüği muhakkah ve hukema vü ulema
arasında musaddakdır. Ve bazı ahlak kabil-i tebdil değilse dahi ihtiyac-ı
mezbura münafi değildir, zira bazı âherin imkan-ı tebdil-i ve kabiliyyeti
tahvili kafidir. Ve bu takrir ile bu makamda irâd olunan itiraz mündefi olur.
Takrir-i itiraz budur ki bazı ahlak asla mütebeddil olmak ihtimali yoktur ve
mahallinden izalesi kat’a mümkin değildir. Tecribe buna şahid-i sıdk ve
burhan-ı satı ve ıyan u müşahede delil-i kâtıdır. Mesela bazı nüfu bir vechile
gabâvet ü belâdet üzerine olur ki rüzgar-ı dırâz ve müddet-i dûr ana ta’lim ü
tefhim etmeğe sarf-ı makdur oluna, dekayık-ı funun ve hakayık-ı ulumdan şey’i
cüz’i fehm eylemez ve Şeyh Re’is Ebi Ali bin Sina bu halete ‘beladiyet-i
mütenahiye’ diye tesmiye etmiş ve demiştir ki ‘şekl-i evvel
bedihıyyü’l-intacdır ve lakin belid-i mütenahi istihrac-ı neticeden aciz ve
matlubuna nâ-fâyiz olur; her çend sugra ve kübraya tasdik eyler, amma asgarın
ekberde indiracına vâkıf olmayıp neticede tevakkuf eyler.’ Ve vech-i indifâ’
takrir-i mezkurda vâfidir, zira bazı ahlakın imkan-ı tebeddülü ihtiyacı- ilm-i
ahlakta kafidir.”
İkinci müeddib
(terbiye edici) ise sahih akıl sahipleri ve
iyiyi kötüden, güzeli çirkinden , doğruyu yanlışı ayırt edebilenlerdir.
Fakat şu kadarı söylenebilir ki, çoğu görüşe göre her huy değiştirilebilir. Veya bazısı
değişebilir bazısı değişemez olsun, ilm-i ahlaka her zaman ihtiyacımız vardır. Mesela
tıp ilmini kabul etmek bütün hastalıkların iyileştirilebildiği anlamına
gelmiyor, ama biz onu yine de kullanıyoruz. Çünkü bazı hastalıkların ilaçla
iyileştirilebilmesi mümkün değildir. Buna benzer şekilde de ilm-i ahlaka
muhtacız. Bazı huylar değiştirilemiyor diye ilm-i ahlakı da yok sayamayız. Bazı
insanlar ahmak olabilir, ne kadar eğitim alsa da mizacı gereği kafası
çalışmıyor olabilir. Kısaca ahlakın bir kısmının tebdili mümkündür.
Hazırlayan Yasemin Sönmez'e teşekkür ederim.
***
2015-2016 Dönemi Dersleri
2016-2017 Dönemi Dersleri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder