“Hikmet-i ameliyye” aslında hayatı
kastediyor. Ahlak, iktisat ve siyaseti kastediyor. Bunu biz sadece mücerred
ilim için öğrenmeyiz yani eyleme taalluk etmesi lazım diyor. Matematik
öğrenirsin ama hiç matematik yapmasan da olur, onu bilirsin ama ahlakı öğrenince
onu yapmadan ahlaklı olamazsın. Niçin? Belki tersine, tahsini efal eylemleri
güzelleştirmek ve tekmili âmal fiilleri daha mükemmel hale getirmektir. Öyleyse
kısaca; ameli hikmet sadece nazari, teorik olarak bilmek değil aynı zamanda onu
eyleme yansıtmaktır. Şöyle ki, elde ettiğin ilim herhangi bir amel meyvesi
vermezse bu bizim incelediğimiz konunun dışında olur. Nazari ilimlerin tersine
ameli ilimlerde eğer senin bilgin amele, eyleme bitişik değilse amel-i ilmin
konusuna girmez. Yani ahlak ilmini bilmek ahlaki bir eylem değildir. Siyaset
ilmini bilmek siyasi bir eylem değildir. Bütün siyasetnameleri okudum artık çok
büyük bir siyasetçiyim diyemezsin.
Birincisinin yani nazari ilimlerin
faidesi, gayesi mücerred ilmi mevcudat (mücerred burada sadece anlamında) yani
var olanların bilgisi (fizik var olan -vücudu/mevcudu harici-, mevcudu zihni,
mevcudu vehmi) ve mahiyetlerin hakikatlerinin bilgisi (klasik gelenekte bilmek
mahiyetleri bilmekti. Özleri bilmekti. Marifet tekillik. Marifet yerine ilim
demiyor burada. İlim külliyatı bilmek, marifet cüziyyatı bilmek. Ariflere göre
marifet önce gelir, ilim hikayedir. Filozoflara göre de ilim önce gelir,
marifet ikincildir.) cins ve fasılı bir araya getirince mahiyeti elde edersin.
Yani bir nesnenin mensub olduğu cinsi -mabihil iştirak- ve o cinsten onu ayrı
kılan türünü veren özelliğini tespit ettiğinde -mabihil imtiyaz- ve mabihil
iştirak + mabihil imtiyaz = mahiyet. Mahiyet mürekkeptir. Mesela bütün kelam
kitaplarında yazar: “Allah basittir” yani mürekkep değildir yani mabihil
iştirak ve mabihil imtiyaz tanrıda söz konusu değildir. Bazen hakikatle mahiyet
aynıdır çünkü bir şeyin mahiyeti hem hakikatidir. Üstat niye böyle yaptı?
“Marifeti hakaiki mahiyet” Buradaki hakaiki gerçeklenme olarak düşünebiliriz.
Çünkü her mahiyetin gerçekliği yoktur. Anka kuşu bir mahiyettir ancak
gerçekliği yoktur. Mahiyet bu sistemde zihni, hakikat dışarıda-harici,
dolayısıyla biz her mahiyetin hakikatini bilerek bilim yapmayız. Bazı
mahiyetler masal üretir, sanat üretir. Farazidir yani. Ama biz nazari hikmeti
tartışıyorduk burada dolayısıyla nazari hikmet: 1-ilimi mevcudat, 2-marifeti
hakaiyi mahiyet ile ilgilenmesi lazım. Yoksa anka kuşu gibi farazi nesnelerle
ilgilenmek nazari bir eylem değildir. Onu ayırmak için bunu söylüyor, her
mahiyetin hakikati yoktur yani. Eğer var olanları bilirsek ve mahiyetlerinin
hakikatlerinin bilgisini elde edersek dünyada kemal (tanrının bize verdiği
potansiyeli açığa çıkarıp son sınırına kadar getirmektir) mertebesine ereriz.
İnsan-ı kâmil esas itibariyle: özü akıl olan insanın aklını son sınırına kadar
kullanması demektir. Niçin insanı kâmil eşittir tanrıdır? (Varlığın ilkesi
olmak bakımından en yetkin olduğu için. Bir şeyin ilkesi olmak, o özelliği en
mükemmel formda temsil etmektir. Tanrı varlığın ilkesidir demek; varlık
kavramının tanımının en yetkin formu tanrıdır demek.)
Not: biz tanrıyı insan gibi düşünmek zorundayız,
başka çaremiz yok. Razi diyor ki biz tanrıyı nasıl tasavvur ederiz? Teşbih ve
tenzih ile. Bize ait olumlu bir sıfatı alırız, mesela bilgi, önce bilgiyi
tafdil kalıbına sokarız ve deriz ki tanrı en bilgilidir. Sonra da tenzih ederiz
ve deriz ki ama bizim bildiğimiz gibi değil.
Teşbih yukardan aşağıya, tenzih aşağıdan yukarıya. İdrak aşağı indirmek
yakalamak demek. Tanrıyı ben idrak ederken de tanrıyı aşağı çekiyorum ve sonra
diyorum ki sümme hâşâ beşerî olarak değil. Bu anlayış başka bir dinde yok ve
tevhid budur zaten.
Eğer var olanları bilirsek ve
mahiyetlerinin hakikatlerinin bilgisini elde edersek dünyada kemal (tanrının
bize verdiği potansiyeli açığa çıkarıp son sınırına kadar getirmektir)
mertebesine ereriz ve ahirette ise mutlu oluruz. Bu çok iddialı bir cümle.
Kemale eren saadete erer mi ermez mi? Yeryüzündeyken ameli ve nazari
kuvvetlerini tahakkuk ettirip kemale ermeyen bir insan ahirette saadete erecek
mi? Filozoflara göre zinhar ermeyecek.
Düşünen insan nefsi önce bütün
mevcudatı hariciyeyi (tüm dış varlıkları, evreni) ve eşyaların mahiyetini
(zahirini ve batınını) doğru yöntemlerle ve apaçık delillerle bileceksin,
eşyaya yani bildiğin şey her ne ise o şeye mutabık tasavvur formların olacak ve
kesin yargılarla idrak sahifesinde bunlar bulunacak. Aynı zamanda her şeyi yok
iken yaratan kemal sıfatlarını ve cemal sıfatlarını ve mukaddes eylemlerini ve
tenzih ettiğimiz tanrı hakkındaki yargılarımızı bilecek. (Mutabakat ve mistak
en önemli iki kavramdır klasik gelenekte. Mutabakat: kafandaki tasavvur ile
nesnesi arasında tıpkılık, Mistak: yargının ait olduğu olgu/olaya denk
gelmesidir.) ve ukulu mücerrede (melekler olabilir, klasik kozmolojideki
akıllar olabilir, mücerred demek maddeye bitişmemiş demek) ve temiz nefisler
(yine felekler/nefisler olabilir klasik kozmolojide, melekler olabilir.) yani
buraya kadar önce eşyayı bildik sonra tanrıyı bildik sonra ukul ve nefisleri
bildik şimdi geldik astronomiye. Çok yönlü felekler, sabit küreler, büyük ve
küçük felekler, dönen gezegenler ve dönmeyen (yani sabit yani yıldızlar) ve
esir maddesi ve dört unsur(ateş-hava-su-toprak), 3 doğum (madenler, nebatlar,
hayvanlar) ve insanı bileceksin o da sana saadeti sağlayacak.
İnsan ki, bütün bu evrende ne kadar
farklı kuvvet varsa kendinde topluyor ve nefsi mücerredi var yani aklı, maddi
bir cesedi var, yani ara bir formdur. Hem maddeyi hem manayı bir arada toplayan
bir camii yani toplayıcıdır.
Demek ki karşımızda bir tanrı ve
evren var, biz tanrı ve evreni bileceğiz. Evrende bir tertip, nizam (düzen)
var. Bunları gelişigüzel bilmeyeceksin bu tertip ve nizam üzerine, idrak
aynasına tab olunmuş ve çizilmiş, cevheri nefsi mücerred (akıl) bu gerçek,
kesin resimlerle birleşecek külli bir varlık haline geleceksin. Yani hakikati
idrak etmiş olacaksın. Ve sanki alemler senmişsin gibi olacak. Böyle olunca
kesin kemalin zirvesine dünyada ulaşıyorsun, ahirette de gerçek bir saadete
Evren, tanrı ve kendin hakkında doğru bilgi (itikat)
(Bilgi bir tür itikattır. Arapçada akıl ile akd -itikat- aynı
şeydir.)
Mesela bana dediniz ki hocam bu saati
açıklar mısın? Bunu açıklayabilmem için mekaniğe gitmem lazım, fiziğe gitmem
lazım. Şu saati açıklayabilmek için o saati mümkün kılan diğer gerçeklik
kürelere gitmem lazım. Böyle bir idrak özelliği var. Hiçbir şeyi o şeyin içinde
kalarak açıklayamazsın. Bilimsel teorilerde de bu böyledir. Gödel’in
tamamlanamazlık (eksiklik) teoremi: hiçbir teori kendi içinde tam tutarlı
değildir.
Şimdi evreni yani içinde bulunduğumuz
gerçekliği açıklayacağız. Ne diyor platon: içinde yaşadığımız gerçekliği
açıklayabilmek için o gerçekliği dışardan kuşatan başka bir gerçekliğe
ihtiyacımız var. İdeler dediği bu. Aristoteles diyor ki: gerçekliği içerden
kuşatan başka bir gerçekliğe gitmem lazım. Özsel yapılar.
Buradaki yapı ise bu ikisinin
sentezidir: içsel gerçeklik gelecek dışsal gerçeklikle mutabakat sağlayacak. Bu
Farabi ve İbni Sina’nın dehası. Farabi ile metafizik ve fizik birbirine
yediriliyor. Yani ekran ile yazılımın paralel çalıştığını ilk defa Farabi iddia
ediyor (maddi güneş yanında manevi güneş gibi). İbni Sina da bunu sofistike bir
hale getiriyor.
Sistem bunu çözmeye çalışıyor. Burada
çözüm öyle basit bir çözüm değil. Kesin bilgi. Hayatımızı kendisine göre idame
ettirdiğimiz yaşadığımız bilgiyi keselim. Onun için ne diyor: itikadi cazım.
Yani cezmi, keskin inanç, yakin, apaçık. Buna varmadın mı sofizme düşersin, o
bilgiye göre yaşayamazsın. Dertleri bu.
Bedeninden kurtulup madde ötesine,
maddeden ari olan (şimdi bile derdimiz bu. Maddenin arkasındaki gerçekliği
tespit etmeye çalışmıyor muyuz? Bütün bunlar dönüp dolaşıp bu insan nedir)
insan cevherinde olan muteber kemal ki bu da sahih ve sabit bilgileri (kozmik
ve ontolojik bilgi) idrak ettin, öyle bir sevinç öyle bir sürur.. Onu
vasfetmeye çalışan vasfına yetişemez ve onu açıklamaya çalışan arif onu
seyretmekte aciz olur. Bu Allah’ın bir lütfudur ve onu dilediğine verir (ayet).
Bu durum akıl lezzetidir ki hukema akıl lezzetinin varlığını ispat etmiştir ve
bedenin lezzetinden çok daha yüksek ve yüce, maddeden münezzehtir, biz
tanrıdan, tanrısal olandan bir parça taşıyoruz ve bu sayede de akli bir lezzet
tadıyoruz ki bu da bizi anlattığı saadete ve kemale erdiriyor.
Burada kastedilen şey esas itibariyle
görünüşten, zevahirden hareket ederek arka plan bilgisini elde etmektir
(yazılım dediğimiz bu). Bunu elde ettiğin zaman hakikaten evreni görüyorsun.
Adam öyle düşünüyor. Peki böyle midir? Burası zaman ister. Biraz böyledir. (Bu
işlere ilk başladığımda bilinmesi gereken ne çok şey var demiştim. Hep kavram
kavram.. Bir süre sonra o kavramlar arasındaki ilişkileri tespit ediyorsun ve
diyorsun ki o kadar çok kavram yokmuş, onları indirgiyorsun, bir süre sonra da
hepsinin aynı kavramın farklı adları olduğunu fark ediyorsun.)
Şimdi dünyada olup bitenleri, bazı
kültürleri nasıl öngörüyorlar? O yazılım dediğimiz hadiseyi iyi bildikleri
için. Bu adamların dediklerini biz tecrübe etmediğimiz için bize çok afaki
geliyor falan.. öyle değil. Gerçekten bilgiyi tasavvurları mefhumlarıyla
yargıları da mistaklarıyla bilirsen bir süre sonra olup biteni öngörüyorsun.
Bilgi zaten bir öngörme işidir. Çıkarım böyle. Bu yüzden bildikçe konuşman
azalır.
Aksamı hikmeti nazariye ve aksamı hikmeti ameliye
Akıl fonksiyonu itibariyle ikiye ayrılıyor: nazar ve amel. Bu
sebeple hikmette nazar ve amel olarak ikiye ayrılıyor.
·
Nazari olanlar: metafizik – matematik – fizik
Bütün taksimat nesneye göre yapılır ve ölçü de
soyutluk-somutluk ilişkisidir.
·
Ameli olanlar: ahlak
– iktisat – siyaset
Kişi sayısı ile alakalı. Birey, fert – ahlak. Cemaat,
topluluk – iktisat. Cemiyet, toplum – siyaset.
***
Ders Notları için Sayın Naile Hajjar'a teşekkür ederim.
****
2015-2016 Dönemi Dersleri
2016-2017 Dönemi Dersleri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder